Entry

Chuyện từ góc công viên

Đạo diễn, NSND Trần Văn Thuỷ sinh năm Canh Thìn - 1940 tại Nam Định. Ông từng có thời gian làm phóng viên chiến trường.

Một số tác phẩm nổi tiếng của ông: Những người dân quê tôi, phim đầu tay, quay ở chiến trường Quảng Đà, đoạt giải Bồ câu bạc tại Liên hoan phim Quốc tế Leipzig (1970). Hà Nội trong mắt ai, giải vàng LHP Việt Nam 1988.Chuyện tử tế (1985) được đánh giá là tác phẩm đặc sắc nhất của đạo diễn Trần Văn Thuỷ. Bộ phim đoạt giải Bồ câu bạc Liên hoan phim Quốc tế Leipzig, được báo chí nước ngoài ví như “Quả bom đến từ Việt Nam nổ tung ở thành phố Leipzig”. Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai, giải Phim ngắn hay nhất, Liên hoan phim Châu Á - Thái Bình Dương lần thứ 43. Chuyện từ một góc phố(2003), phim về những hậu quả của chất độc màu da cam để lại trong gia đình một cựu phóng viên chiến trường.

Hà Nội trong mắt ai bị cấm lưu hành từ năm 1982 đến 1987. Bộ phim tập hợp nhiều tích chuyện hay trong sử sách, vì vậy mà bị coi là “nhân chuyện xưa nói việc nay”. Chẳng hạn, trong mắt vua Quang Trung, quốc gia chỉ có thể trường tồn và hưng thịnh khi kẻ dưới dám nói những điều ngay thẳng, còn bề trên biết nghe theo lẽ phải. Hay là chuyện bức tượng ở Chùa Bộc (Hà Nội) bây giờ vẫn lưu giữ, trên đầu tượng có đề chữ Tâm. Trước đây nhiều nhà nghiên cứu đều chịu, không biết tượng tạc ai. Về sau cụ Trần Huy Bá mới đặt giấy bản sau bức tượng rồi dùng than củi chà lên, mới hiện ra dòng chữ: “Bính Ngọ tạo Quang Trung tượng”. Tức là đúng vào cái năm Gia Long truy diệt tất cả những gì liên quan đến nhà Tây Sơn thì dân chúng Thăng Long vẫn dựng tượng Quang Trung... Rồi cả những chuyện tại sao Nguyễn Siêu lại cho dựng Tháp Bút bên Hồ Gươm; tại sao Tổng đốc Hoàng Diệu lại cho đặt tấm bia ở Ô Quan Chưởng cấm các chức quan sách nhiễu dân...

5/10/09

tôi với đạo diễn Trần Văn Thủy

Tôi biết tới đạo diễn Trần văn Thủy qua Má tôi. Má tôi có vé đi xem phim " cấm" ở nhà chiếu phim tư liêu Phan Kế Bính. Má đươc xemChuyện tử tế của đao diễn. Má về mách tôi. Hay không thể tưởng.Tôi còn nhớ Má đưa tay lên ngưc xoa xoa như lên cơn đau tim khi kể nói tôi nghe về cảm xúc khi con phim Tử tế. Tôi đòi coi. Má trơn mắt. Phim cấm. Hồi đó, cái gì cấm. là hay. Tôi cứ thầm ước đươc coi Tử tế.

2005, khi tôi về Việt Nam. Nhân vụ Việt Nam đang phát động nhân dân ủng hộ cuôc kiện cáo về Da cam, tôi "gặp" đươc đao diễn Trần Van Thủy qua màn ảnh tv. Người ta mời ông lên phát biểu về cuốn phim Chuyện từ một góc công viên của ông. Bữa đó trưc tiếp. Ông lên, nói gì thì tôi không nhớ. Chỉ nhớ mỗi vụ này. Ông cầm micro, phát biểu với cái giong bưc tức." Tôi nói thật nhá. Tôi làm phim này rồi đưa ra nước ngoài giới thiệu toàn bằng tiền của tôi. Các ông lãnh đạo chẳng có ai giúp đâu nhá". TV vụt tắt. Để rồi quay lai với cô xướng ngôn viên tươi cười lãng qua chuyện khác. Tôi đang ngồi với Má. Lặng người đi vì khí phách của ông. Bâng khâng mãi là sau đó ông có bi việc gì không.

Về Mỹ. Bắt đầu truy tìm tông tích của đao diễn trên mạng. Nhưng lúc đó thất vong quá. Chẳng có gì nhiều.

Lần này thì tôi găp đao diễn ở hôi thảo về chất độc da cam ở Riverside hôm qua. Đươc găp người, chứ không qua lời Má hay trên TV nữa.

Ông được mời đến hội thảo để một lần nữa giới thiệu bô phimChuyện từ một góc công viên cho dân RiverSide.

Bô phim hay, xúc động . Tôi khóc. Phim làm lâu rồi. Nhưng với tôi là mới. Với nhiều người trong buổi hội thảo đó. Là mới. Biết bao điều trong đó, hơn 14 năm rồi. Nói lại, cứ như là mới tinh.Tôi sẽ review cuốn phim trong entry khác vậy.

Tôi hỏi là làm sao tôi có thể coi vài cuốn phim của ông. Thật bất ngờ. Hôm sau, ông gói ghém gói quà này tặng tôi. Gói ghém chu đáo quá. làm tôi xúc động.

Ông nói trong này có mấy bộ phim ông làm.Trong đó có phim Tử tế, Chuyện từ một góc công viên, và một bộ phim làm về Mỹ Lai. Thế là cái ước mơ hồi con nít " đươc xem phim Tử tế" của ông tới bữa nay coi như toai nguyện. À, còn một cái khăn choàng ông mang từ Hà nội. Ông còn gởi lời thăm Má tôi nữa.


Phim Tử tế có bao nhiêu người đã từng coi. Nhưng.

Tôi có hẳn đao diễn Trần văn Thủy tặng nhá. Chuyên tử tế trong phim ông làm cũng hơn 20 năm rồi. Nhưng coi lai, việc" tử tế" với nhau, vẫn cứ là một đề tài nóng hổi. Chả trách, Tử tế là một trong những phim hay nhất của Việt nam và cả của thế giới nữa.

nhớ nhất một câu chuyện ông kể trong hội thảo.

Thường thì khi người nước ngoài hỏi những nhà làm phim ở Việt Nam găp những khó khăn gì. Thì người ta hay nhận đươc câu trả lời. Một là kinh phí. Hai là máy móc lac hậu. Ba là chế độ kiểm duyệt. Nhưng ông cho rằng cái khó khăn nhất là "mình làm phim từ trái TIM".

tâm đắc, tâm đắc.

Sống sao cho tử tế. Cái dấu hỏi to thù lù cho tôi sao khi xem phim của ông.Ngồi mà gậm nhấm hai chữ Tử tế. Viết ra chắc bao nhiêu cái entry cho đủ.

Xin cám ơn ông rất nhiều.

Chuyện từ góc công viên

Đạo diễn: Trần Văn Thủy - Hồ Trí Phổ

NSND Trần Văn Thủy sống trong một ngõ nhỏ yên tĩnh trên đường Hoàng Hoa Thám - Hà Nội, nhưng nơi cư ngụ lại là một ngôi nhà cao ráo và rộng rãi, cây trứng gà trước hiên nhà đã xum xuê tỏa bóng.

Ông nói, ngôi nhà này được xây cất bằng chính tiền làm phim với nước ngoài của mình, sau bao nhiêu lận đận vất vả với phim trường trong nước. Bởi có dạo khó khăn và cô đơn quá, mẹ ông đã khóc: “Con ơi, sao cái nghề của con khổ thế”. Nhưng ông vẫn bền bỉ với con đường của mình. Mỗi khi tiếp khách, ông thường trọng thị thắp hương trước bàn thờ tổ tiên mình, như một thói quen, và cũng có thể như muốn phác một cử chỉ rằng, những điều chúng ta trao đổi với nhau đều là chân thành và tử tế.

Trần Văn Thủy là một người xem trọng những việc tử tế. Ông là ân nhân của nhiều học sinh nghèo, những em bé tật nguyền, và đã chắt chiu từng đồng tiền kiếm được để xây bảy cây cầu nhỏ và xây trường học cho những nơi khốn khó.

Gần hai mươi năm qua, ông đã góp phần xây được tám cây cầu to, rộng, đẹp, bền chắc, xây trường tiểu học, trường mầm non, trường mẫu giáo, nhà trẻ, khu văn hóa, gần một trăm giếng bơm nước sạch, nhiều ngàn mét vuông bê tông đường làng, trợ cấp cho người nghèo và các cháu bị hậu quả chất độc da cam, xây dựng lăng mộ tổ, lập ấp, và nhiều việc khác nữa. Ông không nghĩ đó là việc từ thiện, vì hai chữ từ thiện khiến ông có cảm giác đó là sự ban ơn. Ông coi việc mình làm chỉ là tiến hành những điều hiếu nghĩa. Bền bỉ đánh thức sự tử tế xung quanh, và ông đã trở thành một người tử tế từ bao giờ cũng không rõ nữa.

Một số giải thưởng đã đạt được

- Những người dân quê tôi, phim đầu tay, quay ở chiến trường khu Năm, đoạt giải Bồ câu Bạc tại LHP Quốc tế Leipzig (1970).
- Phản bội, giải Vàng LHP Việt Nam 1980, giải Đạo diễn xuất sắc.
- Hà Nội trong mắt ai, giải Vàng LHP Việt Nam 1988, giải Biên kịch xuất sắc Nhất, Đạo diễn xuất sắc Nhất, Quay phim xuất sắc Nhất.
- Chuyện tử tế (1985), giải Bồ câu Bạc LHP quốc tế Leipzig, được báo chí nước ngoài gọi là “Quả bom đến từ Việt Nam”, được hơn 10 đài truyền hình lớn trên thế giới mua bản quyền và được chiếu rộng rãi ở châu Âu, Nhật Bản, Úc và Mỹ...
- Chuyện từ góc công viên, Giải Vàng LHP Hội Điện ảnh năm 1996.
- Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai (1999), giải Vàng LHP châu Á - Thái Bình Dương lần thứ 43.

Ông được trao tặng danh hiệu “Chứng nhân của thế giới” tại hội thảo “The Robert Flaherty” dành cho 200 nhà làm phim tài liệu độc lập, tại New York (Mỹ) năm 2003.

Những ký ức của rồng

 Trần Văn Thủy (phải) và Ðỗ Minh Tuấn ở Boston.

Nếu không có cơ hội sống chung với Trần Văn Thủy, chắc tôi chẳng bao giờ hiểu hết những chuyện đời đằng sau những thước phim đầy máu và nước mắt của anh. Có những ngày hai anh em ngồi nói chuyện cả buổi sáng, anh kể tôi nghe về một thời quay phim trong lửa đạn. Có khi địch càn, ba người ôm máy và phim chui xuống hầm, bị ngạt thở phải chui lên thì lại thấy một tên lính Mỹ cạo râu trước chiếc gương to, đành phải nín thở bò trườn qua chuồng bò, hố tiêu, cỏ dại. Hút chết! Rồi những ngày bị ốm, thèm rau muống, một đồng nghiệp đi công tác mấy ngày, khi về mang cho anh một mớ rau hai phần ba héo úa! Người yếu đến mức tiêm B₁ vào ngất xỉu, phải ôm phim ra Bắc.

 

Trên đường đói quá, thấy con cua của đứa trẻ buộc ở cột đầu võng, đấu tranh tư tưởng mãi rồi cuối cùng quyết định ăn trộm con cua ấy nhai nghiến ngấu; phải nằm ngủ giữa đường để nếu chết có người còn biết. Đói và mệt vô cùng, nhưng lúc nào cũng phải ôm khư khư cái bọc đựng 27 cuốn phim đã quay. Nhiều khi đói quá đành tặc lưỡi ăn cả gạo rang chống ẩm trong túi đựng phim. Có lúc phải đổi quần dài lấy mật ong để ăn, mặc quần đùi áo cộc bị muỗi đốt khắp người.

Ra đến Hà Nội, ngồi thẫn thờ ở góc công viên mãi mới gọi xe xích lô. Người đạp xích lô thấy anh nhem nhuốc quá phải lật chiếu lên, không cho anh ngồi lên vì sợ bẩn. Về đến nhà, bà chị không nhận ra. Hôm sau, bố đến ôm lấy cái chân trắng bợt của anh mà khóc. Sau đó, bộ đội đến cho lên xe com-măng-ca đưa vào bệnh viện, tiếp máu và điều trị liền  ba tháng. Trong khi đó, ở nhà lại có dư luận Trần Văn Thủy quay cho hết cơ số phim để chạy khỏi chiến trường nên chắc 27 cuộn phim anh mang ra chẳng có gì đáng xem đâu! Vì thế người ta định vứt đi. May có ông tráng phim thấy tiếc giấu mọi người tráng hộ, nhưng tráng hỏng. Như trời sắp đặt, những cảnh tráng hỏng lại có một hiệu quả hình ảnh rất đặc biệt, khó mà làm lại được.

Khi xem những đoạn tráng hỏng đó trong phim Những người dân quê tôi, đạo diễn Carmen đã nói bộ phim sẽ được giải vì chính những cảnh hỏng này! Y như rằng, bộ phim Những người dân quê tôi của anh đã đoạt giải Bồ câu Bạc tại LHP Leipzig. Những câu chuyện của anh đằng sau bộ phim này đã cho tôi thấy một cách sống động thế nào là những tác phẩm làm bằng máu và nước mắt, khiến tôi biết trân trọng hơn tác phẩm của những người đồng nghiệp như anh.

Trần Văn Thủy cũng tâm sự nhiều với tôi về gia đình anh, về người bố nhân hậu từng nuôi mấy chục người cơ nhỡ trong nhà, về chuyện anh xin tiền tài trợ xây trường, xây cầu cho quê hương! Rồi anh tâm sự cả những nỗi niềm riêng, lo khi về nước, con trai đã đi sang Ba Lan, một mình anh ở cái nhà mênh mông thì buồn lắm. Anh lo cháu nội ra nước ngoài từ bé sẽ không biết tiếng Việt, rồi lo chuyện dời mộ bố mẹ ở quê hương.

 

Càng sống với Trần Văn Thủy, tôi càng thấy ở anh một người tử tế, một nhân cách trí thức, một nghệ sĩ hành động. Không giống như những nghệ sĩ con buôn tham nhũng cả tiền bạc và cả vinh quang, luôn muốn đem cả thế giới đắp cho riêng mình, Trần Văn Thủy luôn trăn trở lo toan cho quê hương, cho bạn bè, đồng nghiệp. Và mặc dù chịu bao nhiêu bất công, bị bao điều xúc phạm, anh vẫn sống đàng hoàng, tự tin và nhân hậu như một thiền sư đắc đạo, không cuống cuồng gây sự hay kiện cáo vì tác phẩm của mình bị đánh giá sai.

Nhân vật đi theo đạo diễn khắp mọi nơi

Chuyến đi của hai anh em đến Philadelphia chiếu phim cho sinh viên đại học để lại nhiều ấn tượng khó quên. Tuyết trắng phủ kín nhà cửa, xe cộ, cây cối suốt chặng đường đi, dường như con tàu đang lao trong một sa mạc tuyết. Rồi những hình ảnh dữ dội về sự kiện Thiên An Môn trong bộ phim tài liệu dài bốn giờ đồng hồ mà chúng tôi đã được xem cùng sinh viên. Nhưng ấn tượng nhất vẫn là bộ phim Chuyện ở góc công viên của anh.

 

Chuyện một em bé nạn nhân chất độc da cam vẫn vượt lên những đau đớn thể chất để luyện tập chơi đàn đã khiến tôi và tất cả khán giả trong phòng giàn giụa nước mắt. Không một hình ảnh nào mang dáng dấp hàng hóa chiến tranh lạnh xuất siêu như trong phim của một số người. Sao một bộ phim làm đã lâu, hay như vậy mà đến tận khi sang đất Mỹ tôi mới có dịp xem?

 

Dường như những nhân vật của Trần Văn Thủy trên khắp thế giới này đều là những con người bình thường, nghèo đói, khổ đau nhưng tử tế và thánh thiện. Từ người nông dân xả thân chiến đấu giữ quê hương, người làm gạch nổi giận trước sự dối trá của nghệ thuật, ông giáo bán rau khuyên học trò tử tế trong mọi cảnh ngộ, người bạn đồng nghiệp lạc quan trên giường bệnh nhìn cái chết đến gần, đến anh cựu chiến binh Mỹ Mike yêu Việt Nam, ghét tiền bạc và quyền lực…

 

Tất thảy đều trần trụi hiện ra với nhân cách cao cả trước một thế giới luân phiên giữa lửa đạn chiến tranh và kim tiền lạnh giá. Có thể nói, tất cả những kiếp người mong manh cao quý trong phim Trần Văn Thủy đều trở thành những đám mây ngũ sắc lấp lánh ánh sáng của nhân cách, của tình người. Anh là con rồng bay dũng mãnh miên man giữa những đám mây của những phận người nghèo đói và cao cả.

Những nhân vật của anh dù cách nhau nửa vòng trái đất và khác nhau một trời một vực, tất thảy họ đều trở thành những người bạn của anh. Những bà xơ trong phim Người tử tế đã bước ra đời, tìm đến anh, đưa cả bao tải tiền quyên góp được giúp anh xây trường học, xây cầu cho quê hương. Mike Bohem, nhân vật trong bộ phim Tiếng vĩ cầm ở Mỹ Lai đã đưa Trần Văn Thủy về làng của mình thăm ngôi trường anh học lúc ấu thơ, thăm thác nước ngày xưa mỗi khi giận bố anh vẫn đi lang thang ra đó, thăm một hồ nước cạnh rừng cây lá vàng và thảm cỏ xanh mướt, nơi Mike đã từng suýt chết vì ngã xuống hố băng…

Không phải con rồng nào cũng có cơ duyên được bay đến những chân trời lộng lẫy trong ký ức và ước mơ của bao số phận. Không phải đạo diễn nào cũng đồng cảm với nhân vật của mình và có được tình bạn sâu sắc với họ như vậy. Phải là một con người xứng đáng được chia sẻ, tin yêu. Có lẽ vì thế mà khi tiễn Trần Văn Thủy về lại Boston, Mike Bohem đã ôm lấy anh và nói: “Trước tôi chỉ biết anh như một đạo diễn. Giờ đây, tôi hiểu anh như một con người”.       

Trích 

Sáu tháng ở Boston với Trần Văn Thủy

của

Đỗ Minh Tuấn

Chuyện tử tế

"CHUYỆN TỬ TẾ" – TẬP 2(!) CỦA “HÀ NỘI TRONG MẮT AI” 

“Các đồng chí ạ, trong giờ giải lao vừa rồi, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đã gặp đạo diễn Trần Văn Thuỷ. Tổng Bí thư tỏ ra rất thích Hà Nội trong mắt ai...”. “Tôi không bảo thích "Hà Nội trong mắt ai" mà bảo anh Thuỷ làm tiếp phần hai” - Tổng Bí thư cắt lời.

Tôi đứng lên rất lễ phép nói: “Thưa Tổng Bí thư, thưa các anh chị, tập hai sẽ là Chuyện tử tế...”. Tôi cảm thấy tôi là một “thằng” rất... lưu manh. Bây giờ mọi người xem sẽ rất buồn cười vì hai bộ phim này chủ đề khác nhau, nội dung khác nhau, khung cảnh và phong cách cũng khác nhau... [lờiđạo diễn Trần Văn Thuỷ].

Ra đời cùng một thời với Hà Nội trong mắt ai, song ít người biết đến Chuyện tử tế và càng ít người đã từng xem phim tài liệu này.

Chuyện tử tế là một bộ phim tài liệu của đạo diễn Trần Văn Thủy. Tác phẩm được sản xuất năm 1985 nhưng bị cấm cho tới năm 1987 mới được công chiếu rộng rãi, ra đời cùng một thời với “Hà Nội trong mắt ai”, song ít người biết đến “Chuyện tử tế” và càng ít người đã từng xem phim tài liệu này.

Được coi là phần 2 của bộ phim tài liệu gây tiếng vang Hà Nội trong mắt ai, Chuyện tử tế tiếp tục là một tác phẩm phản ánh những suy nghĩ của Trần Văn Thủy về cuộc sống và xã hội thời bao cấp. Bộ phim đã khắc họa hình ảnh của những người dân nghèo khổ trong xã hội để tìm ra lời giải đáp cho câu hỏi: "Thế nào là sự tử tế?". 

Cả Hà Nội trong mắt ai và Chuyện tử tế đều chỉ đến được với đông đảo khán giả sau khi có sự can thiệp của Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh vào năm 1987. Tác phẩm sau đó đã giành giải Bồ câu bạc tại Liên hoan phim Quốc tế Leipzig, Cộng hòa Dân chủ Đức và được nhiều đài truyền hình mua bản quyền để phát lại. 

Cho đến nay đây vẫn được coi là một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của đạo diễn Trần Văn Thủy.

Năm 1982 Trần Văn Thủy cho ra đời bộ phim tài liệu mượn chuyện xưa để nói chuyện nay có tên Hà Nội trong mắt ai. Nội dung phản ánh chân thực cuộc sống thời bao cấp khó khăn và những suy nghĩ sâu sắc của Trần Văn Thủy về xã hội đã khiến bộ phim bị cấm chiếu ngay khi chiếu duyệt lần đầu tiên. 

Bộ phim bị cấm chiếu này đã khiến Trần Văn Thủy gặp rất nhiều khó khăn trong cuộc sống và công việc, thậm chí nhiều bạn bè đồng nghiệp còn tưởng ông chuẩn bị bị bắt giam. Bất chấp những khó khăn gặp phải, đạo diễn Trần Văn Thủy vẫn tiếp tục làm bộ phim tài liệu tiếp theo của mình với tựa đề Chuyện tử tế vào năm 1985, đây được coi là phần 2 của Hà Nội trong mắt ai. 

Đạo diễn phải thực hiện bộ phim này trong điều kiện hết sức thiếu thốn và khó khăn. Theo Trần Văn Thủy, ông làm Chuyện tử tế vì ông nghĩ con người phải biết sống tử tế với nhau, nhất là trong hoàn cảnh có rất nhiều người bất hạnh trên sự vô lý. 

Nhân vật xuất hiện ở đầu bộ phim, Đồng Xuân Thuyết, cũng giúp đỡ rất tích cực cho đạo diễn Trần Văn Thủy mặc dù anh đã mắc ung thư giai đoạn cuối, thậm chí trên giường bệnh anh còn thảo luận với Trần Văn Thủy về những góc máy quay cần thiết để thực hiện cảnh đám ma của chính mình. 

Cái tên Chuyện tử tế của bộ phim được đạo diễn nghĩ ra sau khi ông hoàn thành vì nghĩ rằng tác phẩm của mình có khả năng sẽ bị cấm chiếu, và cái tên hơi "quái" của bộ phim sẽ khiến cơ quan duyệt phim phải cấm một "chuyện tử tế".

Chuyện tử tế mở đầu bằng hình ảnh của đạo diễn Trần Văn Thủy cùng các nhà làm phim thắp hương trước ngôi mộ của một đồng nghiệp của họ là nhà quay phim Đồng Xuân Thuyết nhân ngày giỗ đầu của anh. 

Trước khi qua đời vì căn bệnh ung thư, Đồng Xuân Thuyết đã đề nghị các bạn của mình thực hiện một bộ phim tài liệu thực sự có ý nghĩa về tình thương yêu giữa con người và con người hoặc xuất phát từ nỗi đau nhân thế, anh cũng đọc cho các bạn nghe một đoạn trích về tâm hồn con người trong tiểu thuyết Xô viết Quy luật của muôn đời. Tiếp đó, bộ phim xoay quanh câu hỏi: "Thế nào là sự tử tế?". 

Đạo diễn tìm câu trả lời thông qua nhiều con người, hoàn cảnh sống khác nhau. Từ người thành phố bình thường tới những người lao động lam lũ nơi thôn quê và cả những người bị bệnh phong, một căn bệnh khiến họ bị cả xã hội xa lánh. 

Qua chuyến đi tìm câu trả lời ấy, Trần Văn Thủy đã bộc lộ sự trăn trở trước cuộc sống khó khăn và thiếu đi sự tử tế giữa con người và con người. Bộ phim chứa đựng rất nhiều cảnh đời của những người nghèo khổ ở đáy xã hội, từ một cậu bé chăn vịt vì lỡ để đàn vịt phá ruộng hợp tác để rồi phải mang lý lịch xấu tới một giáo viên dạy Toán giỏi phải đi bán rau kiếm sống hay những cựu chiến binh từng chiến đấu dũng cảm nay phải đi đạp xích lô hay làm nghề sửa xe đạp. Chuyện tử tế kết thúc bằng hình ảnh đám tang của Đồng Xuân Thuyết và những lời tâm sự của anh về lòng ham muốn được tiếp tục sống để chứng kiến bộ phim hoàn thành.

Phong cách phim tài liệu của ĐD Trần Văn Thủy là một phong cách khó có thể phân loại được. Dường như phim tài liệu là ngôn ngữ để phát ngôn, để nói những điều uẩn khúc trong lòng mình theo cách vòng vèo hơn và như vậy cũng trở nên an toàn hơn chút ít. Cách làm phim như thế có thể khiến người xem hiện đại cảm thấy phim dở, phim nói quá nhiều mà không tận dụng được lợi thế của hình ảnh. Cũng có phần đúng. Nhưng đối với phim của Trần Văn Thủy hay đối với nhiều bộ phim khác, chúng đã trở thành biểu tượng về dấu ấn của một thời. Phim có thể không hay, nhưng không có nghĩa là nó không đúng. 

Chuyện tử tế được diễn tả theo phong cách tự sự. Nếu như trong Hà Nội trong mắt ai, Trần Văn Thủy mượn chuyện xưa để nói chuyện nay, thỉnh ra những Nguyễn Trãi, Ngô Thì Nhậm, Quang Trung Nguyễn Huệ để nói đến người thời nay, thì Chuyện tử tế chỉ toàn chuyện nay. Nó nhắc đến những người, những cảnh tử tế, những chuyện tử tế mà không hiểu sao luôn thấy lấp ló đằng sau những kẻ không tử tế, dù đôi khi họ không tử tế là do niềm tin của họ, hoặc do dạ dày của họ.

Trần Văn Thủy kể chuyện ông đi quay phim về công việc lao động nặng nhọc mà vinh quang của một ông thợ làm gạch. Rồi một buổi sáng, ông thợ chạy ra quát tháo và đuổi đoàn làm phim đi. Ông ta nói “Tại sao các ông không quay cảnh thực xem chúng tôi đang sống như thế nào? Các ông chỉ tô vẽ những điều không có thật, còn chúng tôi sống như thế nào thì mặc kệ”. Đó là dấu ấn của nền văn nghệ minh họa, khi người nghệ sỹ sáng tác theo đơn đặt hàng, theo những gì mà “người ta” muốn. Để làm mặt này sáng đẹp hơn, họ phải tạm lờ tịt cái mặt kia của đời sống đi, coi như không thấy. Nhưng như thế là không tử tế.

Phim có diễn biến chậm, lại dây cà ra dây muống, tưởng như không đi vào một cái gì. Hóa ra ông đạo diễn làm thế mà khôn. Nếu đi vào “một cái gì”, Trần Văn Thủy sẽ sớm đi vào tù vì những gì ông nói có thể bị coi là “nghe đài địch”, “chống phá chế độ”, “gây dư luận xấu trong nhân dân”… Cứ làm lửng lơ với những câu hỏi lơ lửng, ai là người tử tế, đâu là chuyện tử tế rồi người xem khắc tự hiểu. Khoảng trống ấy thành ra đắt giá.

Cũng như Hà Nội trong mắt ai, Chuyện tử tế sau khi ra đời đã không thể đến với công chúng. Tới tháng 10 năm 1987, đạo diễn Trần Văn Thủy được gặp riêng ông Nguyễn Văn Linh, trong cuộc gặp này Tổng bí thư đã tỏ ý ủng hộ Hà Nội trong mắt ai và đề nghị Trần Văn Thủy làm ngay phần tiếp theo của phim. 

Nhờ vậy cả Hà Nội trong mắt ai và Chuyện tử tế được cùng công chiếu vào năm này. Do trong cuộc gặp với Tổng bí thư, Trần Văn Thủy được ông Nguyễn Văn Linh đề nghị là làm tiếp Hà Nội trong mắt ai Tập 2 nên Trần Văn Thủy đã nảy ra ý tưởng rằng Chuyện tử tế sẽ chính là tập thứ hai đó, vì vậy tiêu đề của phim, Chuyện tử tế, luôn đi kèm với chữ Tập 2 trong khi bộ phim chỉ có một tập duy nhất.

Chuyện tử tế được nhiều người coi là tác phẩm thành công nhất của đạo diễn Trần Văn Thủy. 

Tháng 11 năm 1988 ông được cử đi dự Liên hoan phim Quốc tế Leipzig ở Cộng hòa Dân chủ Đức theo thư mời, tuy nhiên họ lại cấm ông mang theo bản phim Chuyện tử tế đi tranh giải. 

Cuối cùng bằng quan hệ riêng Trần Văn Thủy đã tìm cách để Chuyện tử tế được chiếu ở Leipzig, bộ phim đã gây tiếng vang rất lớn và được trao giải Bồ câu bạc, giải thưởng lớn thứ hai của Liên hoan phim. 

Theo Trần Văn Thủy thì nếu Chuyện tử tế không giành giải thì có lẽ ông đã không dám quay trở về Việt Nam. Được một số báo chí quốc tế ví như "Quả bom đến từ Việt Nam nổ tung ở thành phố Leipzig" và đánh giá là một trong mười phim tài liệu hay nhất Thế giới, Chuyện tử tế đã được nhiều đài truyền hình nước ngoài mua bản quyền để phát lại. 

Sau khi được chiếu rộng rãi ở Việt Nam, Chuyện tử tế cùng Hà Nội trong mắt ai được đánh giá là có giá trị nghệ thuật cao, mang tính đột phá trong thể loại phim tài liệu Việt Nam và chứng tỏ sự dũng cảm tuyệt vời của những nhà làm phim trong việc phản ánh hiện thực xã hội và suy nghĩ của người dân. 

Chuyện tử tế cũng góp phần làm thay đổi cách suy nghĩ của một số Việt kiều về hình ảnh đất nước nay đã có những thay đổi.

Năm 2008 Chuyện tử tế đã được chọn chiếu tại Liên hoan phim Viennale, liên hoan phim hàng đầu của Áo trong chương trình vinh danh những nhân vật đặc biệt và lịch sử điện ảnh. 

Theo các nhà tổ chức, bộ phim được chọn vì nó nổi tiếng và rất hợp với thời cuộc. Việc tìm kiếm bản phim để chiếu ở Viên đã diễn ra rất khó khăn vì bản phim nhựa gốc lưu giữ ở Việt Nam của bộ phim đã bị hỏng, cuối cùng người ta đã phải sử dụng một bản DVD chất lượng tốt của bộ phim do một đạo diễn người Mỹ lưu giữ. 

Năm 2009 Chuyện tử tế cũng được chọn chiếu tại Hà Nội trong loạt phim tiêu biểu của các cựu học viên người Việt Nam của Đại học Điện ảnh Quốc gia Liên bang Nga (VGIK).

Những chuyện không tử tế trên đời xem bao giờ cho hết. Chỉ biết, đằng sau mỗi khung hình là những lời gan ruột của Trần Văn Thủy và các đồng đội.

Chừng nào vẫn còn những kẻ chỉ biết chăm sóc cho bộ da của mình, và vẫn còn những người với đôi chút lương tâm tồn tại trên trái đất, người ta vẫn sẽ còn nhắc đến Chuyện tử tế, dù là dưới dạng này, hay dạng khác, dù không đi kèm với cái tên Trần Văn Thủy.

Đạo diễn, nghệ sĩ nhân dân Trần Văn Thuỷ:

“Làm phim tài liệu phải... quái một chút”

Chuyện tử tế giống như một tờ giấy thông hành cho tôi đi toàn thế giới.

Một mình tôi đi trên con đường không giống những người khác. Những chuyện xảy ra, tôi dùng một chữ chính xác là ly kỳ như tiểu thuyết kiếm hiệp chứ không chỉ là chuyện làm phim. Để những bộ phim của mình đến được với công chúng, tôi phải lấy lòng người này, đối phó, thậm chí lường gạt người kia...” - nghệ sĩ nhân dân Trần Văn Thuỷ bộc bạch.

Hành trình từ bị cấm đến... giải thưởng

Hà Nội trong mắt ai trước khi đoạt giải vàng tại Liên hoan phim quốc gia, đoạt giải đạo diễn, biên kịch, quay phim hay nhất đã bị kết luận là “có vấn đề” và cấm lưu hành. Đúng vậy không, thưa ông?

Bộ phim bị quy kết là chống Đảng, dạy Đảng cầm quyền... Tôi nghe mà thấy hết hồn.
Có một điều rất hiếm hoi là năm 1983, khi phim bị cấm lưu hành, các cụ lão thành cách mạng của Câu lạc bộ Thăng Long đã mời tôi đến chiếu phim và nói chuyện. Khi xem phim xong, các cụ nói: Bộ phim này có gì mà phải cấm?

Hồi tháng 6, tháng 7 năm 1987, cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh cũng đã xem phim của tôi và ông hỏi: “Chỉ có vậy thôi hả?”.

Giai đoạn ấy, nghe nói giới nghệ thuật dành khá nhiều thời gian bàn tán xem bao giờ ông... bị bắt?

Không chỉ bàn tán, họ còn hỏi thẳng tôi và vợ tôi ấy chứ! Bộ phim dù đã được cố Chủ tịch Hội đồng bộ trưởng Phạm Văn Đồng can thiệp nhưng vẫn bị cấm. Hà Nội trong mắt ai là một “án” lớn trong văn học nghệ thuật thời kỳ đó.

Điều lạ là sau đó phim lại đoạt những giải danh giá nhất tại một liên hoan phim danh giá nhất trong nước. Bị “kết tội” như vậy mà sao ông “thoát” được?

(cười lớn) Thế mà hay! tôi không ngờ những người trong ban giám khảo chấm tôi đoạt giải cũng chính là những người từng phê phán tôi gay gắt nhất đấy. Để những bộ phim của mình đến được với công chúng, tôi đã phải lấy lòng người này, rồi đối phó, thậm chí lường gạt người kia...

Quay phim trong hoàn cảnh “nghẹt thở”

Chuyện tử tế là phim nổi tiếng nhất của ông. Nghe nói vì sự cần thiết của nó mà ông đã chấp nhận đánh đổi mọi thứ?

Năm 1985, tôi đi quay Chuyện tử tế trong khi tôi không còn gì. Lúc đó, nhà tôi không còn gạo ăn, vợ tôi lúc đó bơ phờ, bạn bè thì xa lánh, nghi ngại, máy móc không có, ngay cả niềm tin cũng không có nốt... Nói thật, thần kinh phải bằng thép thì mới quay được phim trong hoàn cảnh “nghẹt thở” như thế.

Cho đến nay bộ phim này vẫn là phim vĩ đại nhất của nền điện ảnh tài liệu Việt Nam, theo quan niệm của nhiều người. Đây cũng là một trong 10 bộ phim hay nhất được thế giới bình chọn năm 1992. Bộ phim giống như một tờ giấy thông hành cho tôi đi toàn thế giới.

Không ít người nhận xét là ông... điên đấy!

Tôi làm Chuyện tử tế chỉ bằng linh tính mách bảo rằng con người phải ăn ở tử tế với nhau, rằng có bao nhiêu con người bất hạnh, bất hạnh trên sự vô lý. Mọi người có thể tìm trong tất cả các bộ phim của tôi không bộ phim nào thoát khỏi thân phận con người. Bất kể điều gì không đi đến tận cùng của thân phận con người thì không thể hay được.
Khi dựng xong, tôi còn không biết đặt tên phim là gì. Tôi bỗng nhớ ra một chữ rất xưa, rất cũ, rất quen là “tử tế”. Nói thật, nếu làm phim tài liệu mà thật thà quá cũng không làm được, cần phải hơi... “quái” một chút. Tôi đã hình dung ra đây là bộ phim khó xài, “khó nuốt”, nếu phim bị cấm thì các bố đã cấm... chuyện tử tế (Cười).

Nhờ Tổng Bí thư “tiếp sức”

Xin ông kể tiếp câu chuyện làm sao mà Chuyện tử tế ra lò được?

Tháng 10-1987, cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh triệu tập tất cả những văn nghệ sĩ lớn nhất của miền Bắc và lắng nghe mọi người than thở, “kể khổ” trong hai ngày. Giờ giải lao, Lưu Quang Vũ tìm tôi bảo ông Nguyễn Văn Linh muốn gặp tôi. Khi gặp, ông Linh nói rất đơn giản: “Đồng chí ạ, đến bây giờ tôi mới hiểu tại sao người ta cấm phim của đồng chí”. Và ông nói tôi nên làm tiếp phần hai. Tôi tinh quái đáp: “Thưa Tổng Bí thư, tôi sẽ cố gắng”.

Chuông reo, mọi người vào trong hội trường. một người có vai vế đứng lên và nói với tất cả mọi người: “Các đồng chí ạ, trong giờ giải lao vừa rồi, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đã gặp đạo diễn Trần Văn Thuỷ. Tổng Bí thư tỏ ra rất thích Hà Nội trong mắt ai...”.

“Tôi không bảo thích Hà Nội trong mắt ai mà bảo anh Thuỷ làm tiếp phần hai” - Tổng Bí thư cắt lời.

Trời xui đất khiến sao lại có sự may mắn đến thế! Đây là một cái triện to đùng, nếu không làm sao Chuyện tử tế ra đời được. Tôi đứng lên rất lễ phép nói: “Thưa Tổng Bí thư, thưa các anh chị, tập hai sẽ là Chuyện tử tế...”. Thế là ai cũng biết phần hai của Hà Nội trong mắt ai là Chuyện tử tế. Tôi cảm thấy tôi là một “thằng” rất... lưu manh. Bây giờ mọi người xem sẽ rất buồn cười vì hai bộ phim này chủ đề khác nhau, nội dung khác nhau, khung cảnh và phong cách cũng khác nhau.

 

Nhưng rồi cả Hà Nội trong mắt ai và Chuyện tử tế đều đã rất thành công khi công chiếu, thưa ông?

Đúng vậy. Trong lịch sử điện ảnh chưa có bao giờ hai bộ phim tài liệu chiếu đồng loạt trên toàn quốc, tạo nên một “hội chứng” như thế. Tháng 3-1988, Liên hoan phim (LHP) quốc gia được tổ chức tại Đà Nẵng đã mời tất cả các đoàn đại biểu lớn của CHDC Đức, Nga, Cuba... tới dự. Trước đó, phóng viên của một hãng thông tấn Đức đã viết bài liên tục gửi về Đức và nhiều người khi ấy muốn sang Việt Nam chỉ để tìm hiểu xem Chuyện tử tế như thế nào. Nhưng trong LHP này lại không chiếu, mặc dù trong danh sách chương trình là có. Hà Nội trong mắt ai thì tưng bừng với hàng loạt giải thưởng.

Làm phim: Nghề hèn và mọn

Hình như việc đưa Chuyện tử tế tới tham gia LHP Leipzig tới giờ vẫn còn là câu chuyện có nhiều dị bản. Là người trong cuộc, ông nói sao?

Đầu tháng 11-1988, tôi được Cục Điện ảnh gọi lên để cử tôi đi tham gia LHP Leipzig, theo thư mời. Tuy nhiên, Cục khi ấy lại không cho tôi... mang phim Chuyện tử tế đi và cử ông Cao Nghị đi cùng để phụ trách. Tuy nhiên, như các bạn biết đấy, phim của tôi vẫn có mặt...

Bằng cách nào, thưa ông?

Mãi đến gần đây, một đồng nghiệp của tôi, người đã quay phim Chuyện tử tế, tới nhà vẫn hỏi tôi: “Bản phim chiếu ở Leipzig là của Việt kiều gửi đến hả anh?” (cười).

Cảm giác của ông khi đoạt giải thế nào?

Phải nói thật là khi đặt chân đến thành phố Leipzig cho đến khi biết được phim có giải thưởng, tôi không ăn không ngủ được. 350 phim tham dự LHP nhưng chỉ có một giải vàng, hai giải bạc. Tôi ở trong thế “ngàn cân treo sợi tóc”, nếu phim không đoạt giải, tôi phải sống lưu vong là cái chắc. Mà tôi thực sự không thể sống ở nước ngoài được, tôi yêu Việt Nam vì giọt nắng, giọt mưa, vì mồ mả ông cha...

Khi công bố Chuyện tử tế đoạt giải thưởng Bồ câu bạc, tôi nhớ khi đó mình đã không kìm nén được mà hét toáng lên “Tôi được về nước rồi!”.

Vì tôi bận một số công việc khác, ông Cao Nghi về nước trước phải “chịu trận” thay tôi. Khi tôi về, mọi người cũng hỏi tôi bằng cách nào mà Chuyện tử tế có mặt ở LHP. Tôi chỉ trả lời: “Tôi cũng không hiểu nổi!”.

Một thời gian sau, LHP Leipzig lại mời tôi sang Đức với tư cách làm chủ tịch LHP đó. Ngay sau đó, hơn 12 đài truyền hình trên thế giới mua bản quyền Chuyện tử tế. Một đài của Pháp mua bản quyền chiếu một lần trả 70 ngàn franc, trong khi họ phải làm tít, phụ đề. Đài của Anh chiếu một lần trả 50 ngàn USD...

Trong bộ phim Chuyện tử tế ông có nói nghề làm phim là nghề hèn và mọn. Tại sao vậy, nghề làm phim mang lại cho ông tiếng tăm đến thế cơ mà?

Đoạn mở đầu của phim này, sau khi đoàn làm phim của tôi bị một chủ lò gạch xua đuổi, ông ấy bảo: các anh đi chỗ khác cho chúng tôi nhờ, không có quay kiếc gì ở cái lò gạch này cả. Các anh có giỏi thì quay cảnh chúng tôi sống thật như thế nào. Cứ bày đặt ra như thế mà không biết xấu hổ à?”.

Thế là chúng tôi đi trong cảnh tự quay, đi lang thang thất thểu, ngồi đờ đẫn, buồn rầu với nhau và có cái câu là “nghề của chúng tôi cũng là nghề hèn, mọn”. Hèn vì nghĩ nhiều mà không dám nói ra. Mọn vì làm ra cũng chẳng mấy ai cần đến.

III

Sau hơn 20 năm ra đời, bộ phim Chuyện tử tế (The Story of Kindness) của đạo diễn Trần Văn Thủy được trình chiếu vào ngày 25/10/2008 tại LHP Viennale – Vienna International Film Festival (Áo) với những lời đánh giá: “Chúng tôi sẽ sớm trình chiếu tại LHP bộ phim nổi tiếng và rất hợp thời cuộc của ông, Chuyện tử tế ” (John Gianvito).

Thưa đạo diễn, được biết đạo bộ phim Chuyện tử tế của ông vừa được trình chiếu tại LHP Viennale(Áo)?

Vâng. Chuyện tử tế được trình chiếu tại LHP Viennale (Áo) vào ngày 25/10 vừa rồi. Theo BTC, đây là LHP quốc tế lớn nhất và lâu đời nhất của Áo được tổ chức 2 năm 1 lần. LHP không tranh giải, chương trình bao gồm khoảng 120 phim truyện và phim tài liệu dài, và khoảng 50 phim ngắn từ khắp nơi trên thế giới. Các phim được LHP chú ý là những bộ phim mang tính nghệ thuật và chính trị.

LHP Viennale chỉ trình chiếu những phim được sản xuất 2 năm gần đây, trong khi Chuyện tử tế đã ra đời cách đây hơn 20 năm?

Vâng, đây cũng là câu hỏi mà tôi băn khoăn khi nhận được lời mời. Chuyện tử tế khởi quay cách đây 23 năm và ra đời cách đây 21 năm (1987). Tôi đã email cho ban tổ chức và nhận được câu trả lời cụ thể. LHP Viennale trình chiếu những phim được sản xuất trong năm 2007 – 2008, nhưng bên cạnh đó, mỗi kỳ LHP còn vinh danh một số cá nhân đặc biệt cùng những chương trình về lịch sử điện ảnh. Chuyện tử tế được trình chiếu trong mục này.

Do đâu LHP này biết tới Chuyện tử tế và họ đánh giá như thế nào về tác phẩm  này?

Bà Verena, BTC LHP đã email cho tôi rằng, Chuyện tử tế được chọn bởi một đạo diễn người Mỹ - ông John Gianvito (đaọ diễn phim The Mad Songs of Fernanda Hussein, Profit Motive and the Whispering Wind), người chịu trách nhiệm một số chương trình của LHP. Chương trình này bao gồm các phim: Chuyện tử tế (Trần Văn Thủy, 1987), Time of the Locust (Petern Gessner, Mỹ, 1966), Interviews by My Lai Veterans (Joseph Strick, Mỹ, 1970) và Say KomSay (Robert Kramer, Pháp, 1998). Chương trình này có tên là Lessions and lesions: Vietnam. Bà Verena cũng nói rằng họ mong muốn được biết nhiều hơn về Việt Nam, nền điện ảnh Việt Nam để có được những cái nhìn mới so với quan điểm dập khuôn trước đây. Tôi cũng nhận được thư của John Gianvito. Chúng tôi đã từng quen nhau tại Hội thảo phim Robert Flaherty vào năm 2003 tại New York. John nói rằng, sở dĩ ông chọn Chuyện tử tế để trình chiếu ở LHP Viennale vì nó “nổi tiếng và rất hợp thời cuộc”.

LHP quốc tế chắc hẳn sẽ đòi hỏi một bản phim đảm bảo chất lượng, Chuyện tử tế có gặp khó khăn gì không?

LHP đã tìm kiếm mọi nơi để có bản 35mm tốt nhất. Họ liên lạc với Nhật, nơi từng chiếu Chuyện tử tế năm 1989 trong khuôn khổ khai mạc LHP tài liệu Yamagata lần thứ nhất (Yamagata International Documentary Film Festival). Bản phim là bản 35mm được bảo quản rất tốt nhưng lại phụ đề tiếng Nhật. Họ lại liên lạc với Pháp, nơi từng mua bản quyền chiếu bản phim nhựa trong khuôn khổ LHP Cinéma du Réel nhưng bản này phụ đề tiếng Pháp. Họ tìm cả ở Đức, bộ phim được LHP Leizig chiếu và trao giải Bồ câu Bạc năm 1988 nhưng cũng không được, các bản của các đài Chanel4 (Anh), SBS (Úc) phụ đề tiếng Anh nhưng lại không phải phim nhựa. Họ liên lạc với tôi để tìm bản gốc ở Việt Nam, nhưng bản gốc hiện giờ đã bị hỏng và thủ tục để xin được bản này sẽ rất phức tạp. Tôi cũng hỏi rằng, có nhất thiết phải chiếu bản 35mm hay không thì nhận được trả lời là họ luôn cố gắng trình chiếu bộ phim như khi nó được sản xuất, cũng là để thể hiện sự tôn trọng với bộ phim cùng các yếu tố âm thanh, hình ảnh…Họ cũng rất quan tâm đến việc phục hồi phim thông qua việc giữ gìn các bản phim tại các viện phim Châu Âu.

Cảm xúc của ông khi Chuyện tử tế được nhớ tới?

Một bộ phim đã ra đời từ rất lâu mà vẫn được người ta mất công để tìm xem như vậy là một niềm vui đối với chúng tôi. Chuỵên tử tế cũng là một bộ phim đặc biệt trong cuộc đời làm phim tài liệu của tôi. Đây là bộ phim khác thường từ khi ra đời và cũng có rất nhiều kỳ bí quanh cuộc sống của nó. Chuyện tử tế đi cùng trời cuối đất, trên generic bao giờ cũng có chữ “Tập 2”. Mọi người sẽ đều hỏi không biết tập 1 của nó đâu. Dòng chữ này chính là sự ra đời li kỳ của bộ phim. Tháng 10/1987, Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh chủ trì cuộc họp gồm các nghệ sĩ, nhà nghiên cứu chuẩn bị cho việc ra Nghị quyết 05 giải phóng cho văn nghệ sỹ. Giờ giải lao, Tổng bí thư Nguyễn Văn Linh nói với tôi rằng tôi nên làm tập 2 cho Hà Nội trong mắt ai. Khi ý này được đề cập đến trong cuộc họp, tôi đã lóe lên ngay trong đầu mình và bật lên rằng: “tập 2 của Hà Nội trong mắt ai sẽ có tên là Chuyện tử tế ạ!”. Tôi cũng rất nhớ tới các đồng nghiệp của tôi: Hồ Chí Phổ, Lê Văn Long, Đỗ Duy Hùng, Lê Huy Hòa, Phan Minh Hương … đã cùng tôi vượt mọi gian nan để thực hiện bộ phim này.

Theo Pháp luật TPHCM