Mở đầu xin đăng lại một bài viết trên Tạp chí Hồn Việt số 21, tháng 3-2009, bản điện tử được lấy trên Báo điện tử Đảng cộng sản Việt Nam tại địa chỉ http://www.dangcongsan.vn/tiengviet/tieudiem/details.asp?topic=84&subtopic=190&ID=BT1230965036 nay đã bị hỏng, không vào được, bản đăng ở đây được Khoằm lưu trong lưu trữ cá nhân. ...
GS Trần Quốc Vượng - Mấy vấn đề về vua Gia Long | |
![[IMG]](https://lh3.googleusercontent.com/blogger_img_proxy/AEn0k_sJ06igkv9DiYNxpwTJYvnsLTQip9YW60M53yEfuGRPcfchAQn6CxdwDOocaOWhGx0-x3NbMNyc696ceSqeVKFhuuDE154PUZq8W3YxxZJDlRH9conVnMIZwytfXloqj6bm7nre-HEW4X1CR7j0tTOzO-y23g=s0-d)
Ông không chống Tây, Thiên chúa, cũng không sùng bái quá đáng Thanh –
Nho như người ta tưởng, và ông loay hoay – tìm mà chẳng được – một HỆ Ý
THỨC VIỆT NAM... | |
Kính gởi Ban Biên tập Khoahocnet,
Đây
là một tham luận của Cố GS Trần Quóc Vượng viết cho một hội thảo về vua
Gia Long tổ chức tại Thành phố Hồ Chí Minh năm 1996. Do liên quan đến
quan điểm chính trị nên hội thảo này không tổ chức được, và bài viết này
cho đến nay được đăng lần nào.
Nhiều nhà nghiên cứu ở Việt Nam rất thích bài viết này, nhưng rất tiếc chuyên luận này chưa hề được công bố.
Bản thân tôi đã sưu tập được bài viết này từ hơn 15 năm và ấp ủ nó được đăng chính thức để lưu trữ, nay xin gởi Khoahocnet. Nếu Khoahocnet đăng tải thì chắc chắn đây là lần đầu tiên được công bố.
Xin cảm ơn Ban Biên tập.
Nhiều nhà nghiên cứu ở Việt Nam rất thích bài viết này, nhưng rất tiếc chuyên luận này chưa hề được công bố.
Bản thân tôi đã sưu tập được bài viết này từ hơn 15 năm và ấp ủ nó được đăng chính thức để lưu trữ, nay xin gởi Khoahocnet. Nếu Khoahocnet đăng tải thì chắc chắn đây là lần đầu tiên được công bố.
Xin cảm ơn Ban Biên tập.
Nguyễn Anh Huy
* * *
* PHẦN MỘT0.1. Tôi không phải là một chuyên gia về lịch sử, đặc biệt là về nhà Nguyễn, nhưng thỉnh thoảng tôi cũng có những nghĩ suy và thực ra là từ những năm giữa thập kỷ 70 cho đến gần đây, đầu xuân Bính Tý 1996. Tôi vẫn thường qua lại xứ Huế và viết dăm bẩy bài về vị thế địa – văn hóa của xứ Huế và vai trò của các chúa Nguyễn, bắt đầu từ Chúa Tiên Nguyễn Hoàng (1558-1613) đến các vua đầu nhà Nguyễn, mở đầu là vua Gia Long (1802-1820) và kết thúc là vua Bảo Đại (1925-1945).
Tôi đã nói và viết tản mạn nhiều vấn đề về xứ Đàng Trong, về thời Nguyễn và nhà Nguyễn.
0.2. Ông Nguyễn Khoa Điềm – thuộc dòng họ Nguyễn Khoa nổi danh từ các chúa Nguyễn mà bà nội ông (Đạm Phương Nữ Sĩ) là cháu nội vua Minh Mạng, sinh ra thân phụ ông là nhà Mác-xít và là một trong những người cộng sản đầu tiên, tức Hải Triều Nguyễn Khoa Văn – đã từng phát biểu ở trường Đại học viết văn Nguyễn Du trong dịp lễ khai giảng khóa 5 (1995-1998), rằng khi ông là tổng biên tập đầu tiên của Tạp chí Sông Hương ở một thời chưa đổi mới lắm, ông đã cho đăng bài của tôi về “Xứ Huế và vị thế lịch sử của Huế” và đã cùng ban biên tập tạp chí ấy tặng tôi giải thưởng đặc biệt cho bài viết này, mà khi ấy người ta cho là một sự “xét lại” về mặt sử học. Bởi trước đó, theo giới Sử – Văn – Triết – Mỹ chính thống của Việt Nam, thì gần như là một sự “phủ định sạch trơn” (table rase) về thời Nguyễn và nhà Nguyễn, trong khi đó ở bài viết ấy và những bài tiếp theo, tôi cùng với các nhà nghiên cứu Dân tộc – Xã hội – Mỹ học như Nguyễn Đức Từ Chi, Trần Lâm Biền đã đề nghị một cách nhìn hơi khác, tóm tắt lại là:
- Cần phân biệt thời Nguyễn, đời Nguyễn và nhà Nguyễn.
- Cần phân biệt thời các chúa Nguyễn và các vua Nguyễn.
- Và trong các vua Nguyễn, cũng cần phân biệt các vua đầu Nguyễn như Gia Long, Minh Mạng (1820-1840) và các vua cuối Nguyễn như Tự Đức (1848-1883); và ngay cả các vua Nguyễn sau Tự Đức, cũng cần phân biệt những ông Đồng Khánh, Khải Định với những ông vua yêu nước như Hàm Nghi, Thành Thái, Duy Tân. Lại càng nên phân biệt chính trị triều Nguyễn và học thuật, trước tác và mỹ thuật của nền Quốc học Nguyễn. Có “cộng đồng” triều đình và có các “cá thể” vua – quan nữa chứ !
1.0. Nay theo yêu cầu của Ban tổ chức Hội nghị về vua Gia Long (1802-1820), tôi chỉ xin nói tóm tắt đôi điều mà tôi cảm nhận được về Nguyễn Ánh – Gia Long.
1.1. Về Nguyễn Ánh: Nếu tôi nhớ không nhầm thì cuộc khởi nghĩa Tây Sơn (mà những người theo lý thuyết Mác-xít thường gọi là “Khởi nghĩa nông dân”) bắt đầu xảy ra vào năm 1771, khi Nguyễn Huệ sau này trở thành vua Quang Trung vĩ đại bấy giờ mới 18 tuổi, thì lúc đó Nguyễn Ánh còn kém Nguyễn Huệ ít ra là 7 tuổi, nghĩa là mới chỉ một cậu bé con trên 10 tuổi, cháu của chúa Nguyễn Phước Thuần. Thế mà chính “cậu bé” Nguyễn Ánh đó – sau khi chúa Nguyễn và gần như hết thảy những nhân vật của dòng chúa đã bị họ Nguyễn Tây Sơn thủ tiêu sạch trơn – đâu chỉ khoảng 14 tuổi, từ xứ Huế, xứ Quảng chạy vô châu thổ sông Cửu Long và gần như là đại diện duy nhất còn lại của dòng chúa Nguyễn, đã trở thành vị Nguyên Soái chống lại phong trào Tây Sơn đang dâng lên và lan tỏa trong toàn quốc từ Nam chí Bắc như triều dâng thác đổ.
1.2. Tôi không bao giờ phủ định rằng phong trào Tây Sơn đã có những công tích vĩ đại, ít nhất ở ba mặt sau đây:
- Ở Đàng Trong thì lật đổ “trào đình” của các chúa Nguyễn rồi tiến ra Đàng Ngoài lật đổ “trào đình” của các chúa Trịnh cùng với triều Lê – mà những ông vua Lê từ quãng đầu thế kỷ XVII trên diễn trình lịch sử đã trở thành những ông vua “bù nhìn”, hay là các “con rối” (puppet) trong tay các chúa Trịnh.
- Chiến thắng vĩ đại chống quân xâm lược Xiêm mà đỉnh cao là trận Rạch Gầm – Xoài Mút ở Mỹ Tho (Tiền Giang) vào cuối năm 1784 đầu 1785. Quân xâm lược Xiêm 5 vạn đã “sợ Tây Sơn như sợ cọp” và chính là do lợi dụng việc Nguyễn Ánh cậy nhờ mà định sang chiếm đoạt miền Nam. Nguyễn Ánh mãi mãi mang tiếng xấu “cõng rắn cắn gà nhà”, cầu ngoại viện để giải quyết vấn đề quốc sự.
- Đại chiến thắng chống vài chục vạn quân xâm lược Thanh đầu xuân Kỷ Dậu 1789 – mà ông vua cuối cùng của nhà Lê là Chiêu Thống đã cầu cứu. Và cũng như Nguyễn Ánh, ông vua Lê ấy cũng mang một bộ mặt nhọ nhem trong lịch sử.
1.3. Nguyễn Ánh cùng Chiêu Thống càng lem luốc bao nhiêu trước lịch sử thì hình ảnh Nguyễn Huệ – Bắc Bình Vương – Quang Trung càng được xem là bộ mặt tỏa rạng và có một vai trò lịch sử lớn lao bấy nhiêu trong lịch sử Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII.
Nhưng bảo rằng Huế – Phú Xuân là do vua Quang Trung xây dựng thành một đô thị thủ đô thì theo tôi lại là một lối viết quá đà ! Huế, với thành Lồi ở Long Thọ bờ phải sông Hương và thành Lý Châu – sau đổi là Hóa Châu ở lưu vực sông Bồ đã trở nên một thị thành, một cảng thị (City-Port, Nagara) – từ thời Chiêm Thành và sau đó thời Đại Việt Huyền Trân nhà Trần (sau 1306) và sau đó nữa là Quãng Phước, Kim Long thời chúa Sãi Nguyễn Phước Nguyên và Phú Xuân thời chúa Thượng Nguyễn Phước Lan (1636-1648) và sau chót là Gia Long – Minh Mạng (trước Gia Long, Phú Xuân vẫn chỉ là Làng Xã).
1.4. Tuy không phải là một nhà sử học chính tông, nhưng tôi không bao giờ dám thể tất cho Nguyễn Ánh khi ông vì thế cùng lực kiệt, đã qua giám mục Bá Đa Lộc (Evêque D’Adran) và cậu bé tí hon hoàng tử Cảnh (lúc bấy giờ khoảng 6 tuổi) đi cầu viện các thế lực phương Tây (nhất là Pháp), đã dám cho vị giám mục người Pháp đó toàn quyền đại diện cho nước Việt phương Nam ký với Pháp cái gọi Hiệp ước Versailles, nhượng cho Pháp nào đảo Côn Lôn, nào cảng cửa Hàn… để mong nước Pháp quân chủ cuối mùa (1787) cứu một nền quân chủ cũng cuối mùa nốt của Đại Việt. Cho dù cái nước Pháp quân chủ cuối mùa ấy đã không giúp đỡ gì được cho Nguyễn Ánh và đã được / bị cuộc cách mạng 1789-1790 xóa sổ khỏi lịch sử phương Tây, nhưng sao chăng nữa, việc đó cũng tạo “tiền lệ” cho giới thực dân phương Tây mà trước hết là Pháp cùng với vài thế lực Thiên chúa giáo thân (Pro) thực dân can thiệp ngày càng sâu vào nội trị Việt Nam, và dẫn tới việc mất nước của ta vào nửa cuối thế kỷ XIX. Ký hiệp ước, hòa ước để nhượng địa rồi “mãi quốc cầu vinh” là những thủ đoạn hèn hạ của thực dân đầu mùa và quân chủ cuối mùa.
1.5. Tuy sự thật lịch sử cho tôi – và cho chúng ta – biết rõ rằng những điều khoản của Hiệp ước Versailles ấy đã không thực hiện và sau này, khi đại diện của chính phủ Pháp đòi vua Gia Long thực hiện hiệp ước Versailles thì vua Gia Long đã kiên quyết từ chối với lý do rất chính đáng là: nước Pháp có thực hiện điều khoản nào của hiệp ước Versailles đâu!
Trên đường từ Pháp về Pondichery (Ấn Độ), giám mục Bá Đa Lộc chỉ tuyển được một số sĩ quan, kỹ sư, kẻ “phiêu lưu” người Pháp và với một số rất ít kinh phí mua được vài cái tàu bọc đồng – mà vua Quang Trung coi là những sự hù dọa vớ vẩn – để mang về giúp Nguyễn Ánh. Cho nên theo tôi, cố giáo sư Trần Đức Thảo và một số người khác đã viết hơi quá đà, rằng sự viện trợ của Pháp là một trong những nhân tố quan trọng nhất để tập đoàn Nguyễn Ánh đã đánh bại phong trào triều đại Tây Sơn, từ Nguyễn Nhạc đến Cảnh Thịnh – Bảo Hưng (1792-1802).
1.6. Như vậy, với những điều viết trên, là tôi đã có một hàm ngôn rằng, sự thắng lợi của Nguyễn Ánh đối với triều đại Tây Sơn chủ yếu là do những nguyên nhân nội sinh, và đứng về mặt cá nhân tôi hay là của chúng ta nhỉ, cũng đáng nên “khâm phục” dù “chút chút” – Nguyễn Ánh – một người có cá tính mạnh, từ một cậu bé con của một ông chúa bị giết hại trong tù, gần như đã nhiều lúc không còn một mảnh giáp, không còn một tấc đất, đã lấy lại được quyền bính trong cả nước Việt Nam từ Lạng Sơn đến Cà Mau. Theo PGS Trần Lâm Biền, nền mỹ thuật Việt Nam chỉ có những thi pháp kiến trúc chung từ xứ Lạng đến Gia Định thành là từ Nguyễn Gia Long.
1.7. Cho nên, cũng không phải quá đáng lắm khi linh mục Nguyễn Phương và một số nhà sử học nước ngoài khác – từ phe XHCN (cũ) đến phe tư bản chủ nghĩa – cho rằng Nguyễn Ánh là người trên thực tế đã thống nhất đất nước chứ không phải là ông vua anh hùng Nguyễn Huệ – Quang Trung, mặc dù ông vua anh hùng 3 lần vĩ đại này đã gạt bỏ những thế lực quân chủ thối nát ở Đàng Trong, Đàng Ngoài và những lực lượng ngoại xâm đứng đàng sau những quyền lực khốn nạn ấy. Và như vậy, xét về mặt lịch sử khách quan là đã góp phần rất lớn vào công cuộc thống nhất đất nước(1).
1.8. Không nói gì đến ông Nguyễn Lữ – là “thầy tu” hay là “thầy võ” – không đủ nội lực để đối địch với Nguyễn Ánh ở miền Nam, chỉ nói đến ông anh Nguyễn Nhạc xuất thân “nậu nguồn” và ông em Hồ Thơm (Nguyễn Huệ) thì, do sự chia rẽ ngay trong nội bộ gia đình, mà theo tôi “ghê tởm” nhất là ông anh cả Nguyễn Nhạc đã vì sự thỏa mãn nhỏ nhen được làm Trung ương Hoàng đế ở thành Trà Bàn, rồi vì ghen tị và “chãnh chọe” với em sau vụ Bắc Bình Vương “xóa hận sông Gianh” tiến ra Thăng Long, đã vội vã ra Bắc kéo em về, rồi lại hãm hiếp cô em dâu – vợ Nguyễn Huệ – tạo mối thù hận khôn nguôi và chiến tranh giữa hai anh em, khiến dưới triều Tây Sơn có một ông hoàng đế ở Quy Nhơn và một ông hoàng đế ở Phú Xuân. Vậy làm sao có thể nói được là nước ta đã được thống nhất ngay dưới thời Tây Sơn? Đó là một “lập trường giai cấp” máy móc đang chuyện nọ (chống ngoại xâm) “xọ chuyện kia” (chống quân chủ Nguyễn – Trịnh).
1.9. Ở đây có một vấn đề thuộc phương pháp luận sử học cần được làm sáng tỏ là: Lịch sử bao giờ cũng có một sự gián cách giữa lịch sử – thực tại (Histoire – Réalité) và lịch sử nhận thức (Histoire – Conscience). Mà cái lịch sử nhận thức thì luôn gắn liền với chủ quan nhà sử học – nhưng trách nhiệm và bổn phận của nhà sử học chân chính là luôn luôn cần cố gắng có cái nhìn khách quan đến mức cao nhất. Mức cao nhất đó là như các nhà lãnh đạo Cộng sản Việt Nam cuối thế kỷ XX nói: Hơn ai hết là nhà sử học cần “nhìn thẳng vào sự thật !”, nói đúng sự thật, và giải thích một cách khoa học cái sự thật khách quan ấy. Vẫn theo tôi, “tâm thức tiểu nông” Việt Nam là nền tảng tinh thần của nền “dân chủ làng xã”, của sự đồng dạng văn hóa (Cultural Identity) ở cấp văn hóa xóm làng Đại Việt – Việt Nam một thời. Thống nhất rồi chia rẽ, đó là “trách nhiệm lịch sử” của cấu trúc quân chủ Phật giáo (Lý – Trần), rồi quân chủ Nho giáo (Lê – Nguyễn). Lịch sử chính trị và lịch sử văn hóa, có cái CHUNG và cũng có cái RIÊNG. Quy mọi thứ vào chính trị hay vào kinh tế là cái nhìn (Point of view) đã “lỗi thời” (Over time) lâu rồi, quá lâu rồi!
* PHẦN HAI
01. Luôn “trung thành” với tư duy tự ý thức rằng “Tôi không phải là một nhà sử học chính tông”, sau đây tôi chỉ nói – và viết – đôi điều “lặt vặt” tôi nhớ lại và cảm nhận được về vị vua khai sáng triều Nguyễn – Gia Long.
01.1. Nguyễn Ánh đã từng bôn ba từ đất liền ra các hải đảo, Côn Lôn, Phú Quốc…
Do nghiệm sinh cá nhân, tôi rất thích những người “bôn ba”, “từng trải”… dù với ý định chủ quan gì hay là do sự dủi dun của Trời Đất – Tự nhiên. Vị Tam Nguyên Vị Xuyên xứ Nam Hạ – Nam Hà quê tôi Trần Bích San đã có hai câu thơ mà tôi coi là tuyệt bút, nhất là câu sau:
Văn vô sơn thủy phi kỳ khí,
Nhân bất phong sương vị lão tài !
Nghĩa là:
Văn không sông núi, không cao diệu,
Người chẳng phong sương, khó rạng tài !
01.2. Rất gần đây, tôi được đọc bản thảo bài viết của một học giả Mỹ, trong đó có đoạn đại ý rằng:
Phụ thân Hồ Chí Minh – Cụ phó bảng Nguyễn Sinh Huy (Sắc) là một người phiêu lãng (Wanderer), nhưng cụ mới chỉ “lãng du” ở trong nước Việt từ xứ Nghệ xứ Huế đến xứ Thanh, xứ Bình Định rồi vô miền Nam, Sài Gòn, Sông Bé, Long An, Sa Đéc…
Có thể Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh cũng được “di truyền” bởi cái “gen” văn hóa phiêu lãng (wandering) đó, nhưng “CON hơn cha là nhà có PHÚC”, Nguyễn Ái Quốc – Hồ Chí Minh đã phiêu lãng gần như toàn thế giới, từ Á, Âu đến Phi, Mỹ… và ông đã có dịp “sống nghiệm” với nhiều nền văn hóa khác nhau; do đó ông đã trải nghiệm đối sánh nhiều LỐI SỐNG (Way (s)) trên tảng nền LỐI SỐNG VIỆT NAM. Ông giỏi ngoại ngữ mà ngôn ngữ là một sản phẩm đồng thời là một thành tố của Văn hóa, cho nên ông trở thành người của toàn Nhân loại và ông trở nên DUNG DỊ (Generous), rất Việt Nam và cũng rất “Thể tất”, rất “Cận NHÂN TÌNH” (Hunman Sense). Do vậy, Wandering phiêu lãng ở ông là một GIÁ TRỊ VĂN HÓA.
Thế mà đã có kẻ dám dịch “wandering” là “lang bang, lang thang” và bảo rằng học giả Mỹ đó có dụng ý nói xấu Cụ Hồ ! Đáng xấu hổ thay người “DỐT HAY NÓI CHỮ” hay là “HAY CHỮ LỎNG” !
01.3. Nguyễn Ánh (Gia Long từ 1802) đã bôn ba từ đất liền đến hải đảo, từ Việt đến Xiêm, đánh Tây Sơn bại rồi thắng to cũng có, mà đánh thắng cả Miến Điện theo yêu cầu – có lúc là “quái ác” – của vua Xiêm cũng có. Nguyễn Ánh bẩm sinh và sinh nghiệm là một vị tướng tài ba “thắng không kiêu, bại không nản”. Bị Xiêm rồi bị Pháp và sau cả Thanh Mãn Trung Hoa khống chế, gây “áp lực” song Nguyễn Ánh vẫn tìm mọi cách để “thoát ra” được sự khống chế đó và – cho dù chỉ theo ý kiến cá nhân tôi – ông vẫn là NGƯỜI VIỆT NAM và đứng đầu một CHÍNH QUYỀN ĐỘC LẬP VIỆT NAM, cho dù ông chịu nhiều áp lực ngoại bang và cũng có lúc phải sử dụng nhiều cố vấn trong nước và nước ngoài. Ông nghe nhiều nhưng ông nghĩ và làm phần nhiều theo ý ông. Từ 1815 hay về cuối đời, dù nể trọng Tả quân Lê Văn Duyệt, ông vẫn quyết định chọn hoàng tử Đảm (vua Minh Mạng ngày sau) chứ đâu có chọn cháu đích tông – con hoàng tử Cảnh – làm người kế vị ông. Mà Minh Mạng, thì nên trọng nể và học tập ông về việc quản lý hành chánh đất nước và xã hội nhiều hơn nữa, chứ trách cứ ông thì cũng dễ thôi.
01.4. Cho dù ông tin cậy và nhờ cậy vào giám mục Bá Đa Lộc và tỏ ra “khoan hòa” với Thiên chúa giáo của phương Tây, cho dù hoàng tử Cảnh – trưởng nam của ông – đã trở thành giáo dân Thiên chúa giáo, khi ở Gia Định (Nam Bộ) cũng như khi trở thành hoàng đế toàn Việt Nam, ông vẫn tôn Nho, trọng dụng “Gia Định tam gia” người Việt gốc Hoa (Trịnh Hoài Đức, Lê Quang Định, Ngô Nhơn Tịnh), vẫn trọng Phật, Lão và tín ngưỡng dân gian, dù là Việt Nam, là Khơ Me, hay là Chăm, là Thượng… Đội cận vệ của Gia Long, theo sử chép, chủ yếu là người “Thượng” (Sơn nhân). Ở thập kỷ 80, tôi đi điền dã ở xứ Quảng, ở Tây Nguyên, các tộc “thiểu số” vẫn nhắc đến Gia Long với một niềm kính nể. Có một thứ cây nửa trồng nửa hoang dại mang tên “Hoàng oanh quất” (quýt vàng) quả ăn ngon, người dân tộc vẫn bảo tôi rằng đó là thứ quả cây của vùng sơn cước đã nuôi sống Nguyễn Ánh thời khăn khó, sau này trở thành Quýt Ngự. Ấy là tôi chưa kể “Quế Trà My”…
01.5. Ông không chống Tây, Thiên chúa, cũng không sùng bái quá đáng Thanh – Nho như người ta tưởng, và ông loay hoay – tìm mà chẳng được – một HỆ Ý THỨC VIỆT NAM. Ông làm theo kiểu Việt Nam mà chưa điều chế nổi một lối suy nghĩ (Way of thinking) Việt Nam. Chỉ sau này Nguyễn Ái Quốc mới xây dựng được một Tư tưởng Hồ Chí Minh tương đối thuần Việt Nam. Nhưng đó lại là một đề tài chuyên luận Triết – Sử khác, ít dính dáng đến chủ đề ta đang bàn về Gia Long.
02. Sau 10 năm chinh chiến mà dân gian miền Nam Trung Bộ gọi là “TRẬN GIẶC MÙA” (1791-1801) – mùa gió nồm nam, Nguyễn Ánh mới dùng đội thủy chiến THUYỀN BUỒM ra đánh Tây Sơn – cuối cùng ông đã thắng.
02.1. Tôi là con cháu nhà Nho nên cũng có biết câu “Bất tương thành bại luận anh hùng”, nghĩa là “luận anh hùng, chớ kể hơn thua!”.
Song, nếu tôi là nhà sử học như các quý vị Phan Huy Lê, Nguyễn Phan Quang… khả kính, tôi cũng phải tìm cách “giải thích” lịch sử chiến thắng của Nguyễn Ánh với Tây Sơn chứ nhỉ?
Chả nhẽ lại chỉ dùng một thứ “chủ nghĩa Mác thô sơ” là cuối cùng NÔNG DÂN – nếu không có một Đảng của giai cấp công nhân đô thị hiện đại lãnh đạo thì bao giờ cũng THUA giai cấp địa chủ – phong kiến, mà dù có thắng – như Tây Sơn đã từng thắng trước đó – thì rồi cũng bị ĐỊA CHỦ HÓA, PHONG KIẾN HÓA mà thôi!
02.2. Như tôi đã nghiệm sinh trên điền dã khắp Bắc Trung và chút chút ở miền Nam, tôi đã thấy cả Nguyễn Nhạc và cả Bắc Bình Vương – Quang Trung (tất nhiên cả Nguyễn Lữ nữa) đã thất nhân tâm khi các ông – như học giả Tạ Chí Đại Trường đã dẫn ra nhiều chứng cứ (Xem Nội chiến ở Việt Nam 1771-1801…) – ở miền Trung, chỉ để 01 chùa ở cấp huyện, ở miền Bắc chỉ để 01 chùa ở cấp tổng. “ĐẤT VUA – chùa LÀNG – Phong cảnh BỤT” – sáng – chiều nghe tiếng chuông chùa “chiêu mộ” để tấm lòng thư giãn, để biết thời gian trôi chảy vô thường đã từ lâu in hằn vào tâm thức người Việt. Phá chùa, đập tượng, nung chuông (làm tiền, làm khí giới) là làm phản lại tâm thức Việt Nam. Có lẽ nào dân gian xứ Bắc – Đàng Ngoài vốn kính VUA (Lê) nể CHÚA (Trịnh) và sùng Phật – Đạo, dù rất trọng Quang Trung đã vì dân mà chiến đấu và chiến thắng giặc Mãn Thanh, thế mà bên câu ca dao “cổ” (XV):
Lạy trời cho cả gió lên,
Cho cờ vua Bình Định(2) phất (phới) trên kinh thành(3).
Lại có câu ca dao “cận đại”:
Lạy trời cho cả gió Nồm,
Cho thuyền chúa (vua) Nguyễn thắng buồm thẳng ra!
Ra… là ra Bắc. Vô là vô (vào) Trung – Nam. Đấy là một câu ca dao thuần Bắc cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX. Đừng nên chỉ suy diễn lòng dân (XVIII-XIX) theo chủ quan “bác học” (XX), mà nhà làm sử rất nên tham khảo Folklore, nhất là Folklore cổ – cận – dân gian.
02.3. Quân Tây Sơn vào Nam – Nam Bộ – thì phá Cù Lao Phố (Biên Hòa hiện nay), giết hại thương nhân Hoa kiều, vứt phá hàng ngoại bỏ ra đầy đường, sau ở Sài Gòn thì cũng vậy; ra Trung thì tàn phá Hội An (Faifoo), 10 năm sau còn chưa phục hồi lại được; ra Bắc thì phá Vị Hoàng, phố Hiến và có đâu chừa lắm cả Thăng Long. Khi nho sĩ Bắc Hà – mượn lời nông dân xóm Văn Chương – để thưa kiện với chúa Tây Sơn về việc tòa Văn Miếu – bia Tiến Sĩ bị phá thì Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ đã thành thật phê vào đơn:
Thôi! Thôi! Thôi! Việc đã rồi!
Trăm điều hãy cứ trách bồi vào ta!
Nay mai dựng lại nước nhà,
Bia Nghè lại dựng trên tòa muôn gian.
Thôi cũng đừng đổ oan cho thằng Trịnh Khải (1785-1786)!
02.4. Gia Long dù bắt đổi Thăng Long (昇 龍) từ thành phố Rồng bay thủ đô cả nước ra Thăng Long (昇 隆) – ngày thêm thịnh vượng – thủ phủ Bắc thành và dời thủ đô cùng cả Quốc Tử Giám – Văn Miếu vào Huế thì ở Văn Miếu Thăng Long, Gia Long vẫn cho xây một tòa Khuê Văn Các, nhỏ thôi mà cực đẹp; và ở thành cũ hoài cổ của Bà Huyện Thanh Quan, ông cũng cho xây một tòa Cột Cờ cao đẹp nhất kinh thành ngày ấy và cho đến nay còn tồn tại!
Thế thì kể ra cũng khó mà chê Gia Long và nghệ thuật kiến trúc Nguyễn ! Mà chê bai làm gì nhỉ, khi chúng – với thời gian – đã trở thành cái ĐẸP, cái Di sản Văn hóa Dân tộc – Dân gian.
Huế trở thành một Di sản Văn hóa Nhân loại – theo Quyết định của UNESCO 1993, mà hiện nay ta rất tự hào và đang biến thành Trung tâm Du lịch Văn hóa Việt Nam là NHỜ AI, nếu không phải là nhờ VUA – QUAN – DÂN thời Gia Long – Minh Mạng – Tự Đức và Nguyễn nói chung?
Kính xin quý vị Sử gia – tạm / gượng gọi là “đồng nghiệp” của tôi bơn bớt việc “chửi bới” nhà Nguyễn – đời Nguyễn – bắt đầu từ Gia Long – đi cho tôi và dân chúng nhờ… Và thái độ tốt nhất là xếp cả xứ Huế và Việt Nam khi ấy vào Bảo tàng Lịch sử và coi khi đó, không gian đó như một TẤT YẾU TẤT NHIÊN của LỊCH SỬ VIỆT NAM!
03. Có một huyền tích lưu hành rất dai dẳng – và còn được ghi bằng giấy mực nữa kia – là khi Nguyễn Ánh – Gia Long (năm 1801) chiếm lại được Phú Xuân – Huế từ tay triều đại Tây Sơn, đã “cướp” công chúa Lê Ngọc Hân – Bắc cung Hoàng hậu của Quang Trung làm vợ. Huyền tích ấy nay đã được giải ảo hiện thực (désenchanter le réel). Sự thực lịch sử là thế này:
03.1. Sau khi vua Quang Trung mất (1792), Ngọc Hân đã dời cung điện ra ở chùa Tiên gần lăng mộ Quang Trung (xem sách “Đi tìm lăng mộ Quang Trung” của Nguyễn Đắc Xuân và nhất là xem thơ Phan Huy Ích). Theo tôi, đó là vì vua Cảnh Thịnh kế nghiệp Quang Trung mới 12 tuổi (không phải là con đẻ của Ngọc Hân) cùng thái sư Bùi Đắc Tuyên (cậu của Cảnh Thịnh) rất lộng quyền, chẳng ưa gì bà Ngọc Hân xứ Bắc, nên bà đã có ứng xử “chẳng tu thì cũng như tu mới là”; cũng có thể là bà “nặng tình nặng nghĩa” với Quang Trung. Bà có với Quang Trung hai (02) người con, bà mất sớm (1799) và cả hai con bà cũng vậy (1801).
03.2. Cho nên không làm gì có chuyện vua Gia Long giết hai con bà và lại lấy bà làm vợ. Khi Ngọc Hân làm vợ Quang Trung, đã môi giới để người em cùng nhũ mẫu là Ngọc Bình làm vợ của Cảnh Thịnh.
Khi Cảnh Thịnh chạy ra Bắc, không hiểu vì lý do gì, bà Ngọc Bình bị kẹt ở Phú Xuân. Gia Long chiếm Phú Xuân, bắt được Ngọc Bình và quyết định ngay lấy làm vợ (phi). Cả đám triều thần của Gia Long xúm lại can ngăn, họ nói: - Bệ hạ nay có cả thiên hạ, thiếu gì gái đẹp – trinh nguyên, việc gì phải lấy vợ của giặc làm vợ mình! Vua Gia Long cười ha hả mà nói: - Đến đất nước của giặc “tau” còn lấy, huống chi là vợ giặc,“tau” lấy vợ giặc làm vợ “tau” thì có chi mô!
Về việc này Biên Niên sử của triều Nguyễn còn chép hẳn hoi, xem – chẳng hạn – Đại Nam Thực lục Chính biên.
Tôi kể chuyện này với ông bạn thân – nay đã quá cố “người xứ Huế” (mẹ là dòng Hoàng phái Nguyễn) là PGS Nguyễn Đức Từ Chi, ông cười lâu lắm và bảo tôi rằng: - Ở đại học, tôi học cổ sử Việt Nam với các thầy khác nên không biết chuyện này. Nay nghe anh kể mới biết. Thật là tuyệt ! Đây là một “ca” (cas = trường hợp) mà nếu lý giải bằng phân tâm học (psyanalyse) thì sẽ rất lý thú. Nhưng câu nói ấy của Gia Long trả lời các quan đại thần là rất “cynique” (tôi chưa biết dịch là gì cho đúng, đại khái là rất “tởm”, “lỗ mãng”, “bất cần sĩ diện”, “trắng trợn”… nhưng mà rất THỰC) đấy chứ, phải không anh?
Tôi mủm mỉm gật đầu đồng ý.
03.3. Tôi được đọc GIA PHẢ nhà họ Nguyễn ở làng Nành (nay thuộc xã Ninh Hiệp, huyện Gia Lâm, Hà Nội) quê bà Nguyễn Thị Huyền, mẹ bà Ngọc Bình, nhũ mẫu của bà Ngọc Hân. Gia phả có đoạn chép:
Bà cụ Nguyễn Thị Huyền – qua con gái là bà Ngọc Bình – có làm đơn xin cải táng mộ bà Ngọc Hân (và hai con bà) về Bắc, về quê bà. Vua Gia Long đồng ý. Tiểu sành đựng xương cốt bà Ngọc Hân được chở bằng thuyền về làng Nành và được xây mộ hẳn hoi. Mãi đến thời Thiệu Trị (1840-1847), có một tên cường hào ở làng Nành vì có sự chảnh chọe ngôi thứ gì đó với dòng họ Nguyễn nên làm đơn vu cáo họ Nguyễn đã “lợi dụng” gì đó về ngôi “mả ngụy” Ngọc Hân, cấp trên nó quan liêu hay ăn đút lót gì đó – không biết – phê vào đơn cho phép đào mả Ngọc Hân quẳng xuống sông Nhị Hồng…
Hiện nay ở Gia Lâm có đền Ghềnh, tương truyền là “rất thiêng”, đấy chính là nơi hài cốt Ngọc Hân dạt vào, được dân vớt lên mai táng lại. Nhiều nhà “Hà Nội học” – không đọc gia phả họ Nguyễn làng Nành – đã nói và viết rất “lu bu” về chuyện này và “đổ vạ” cho Gia Long và nhà Nguyễn đào mả vợ Quang Trung để trả thù ! “Trả thù”, vâng, có thể có ở mọi thời, song việc đào mả Ngọc Hân quẳng xuống sông không phải là việc và trách nhiệm – tội lỗi của Gia Long.
03.4. Gia Long “tội vạ” gì mà gây thù chuốc oán thêm với sĩ phu và dân chúng Bắc Hà mà ông chê bai là “bạc” – theo thành ngữ dân gian – hay được / bị “dân gian hóa” thành câu: “Bạc như dân, bất nhân như lính”.
Theo chỗ tôi được biết (tôi biết rất ít thôi), thì sau khi vua Gia Long ra Bắc (1802) diệt nốt “dư đảng Tây Sơn” và cử Nguyễn Văn Thành (“Tiền Quân Thành”) làm Bắc thành trấn thủ, vua Gia Long đã – qua ông Thành – làm vài việc sau đây:
03.5. Tổ chức một lễ tế “Trận vong tướng sĩ” ở bên bờ sông Nhị phía Đông thành Thăng Long. Bài văn tế này vẫn còn và khi xưa – tôi học trung học – vẫn được học ở sách Việt Nam văn học sử yếu của cố GS Dương Quảng Hàm. Sách này đề tên tác giả bài văn tế là “Vô danh”, sau này giới Văn học và Hà Nội học đã tìm ra tác giả chính là Nguyễn Huy Lượng, sĩ phu Bắc Hà – người đã cộng tác với triều đình Tây Sơn đến cùng (1801) và viết bài Phú nôm nổi tiếng “Tụng Tây hồ phú” (và do vậy Phạm Thái, sĩ phu Bắc Hà chống Tây Sơn đã viết bài phản bác cũng khá hay với nhan đề “Chiến tụng Tây hồ phú”). Lễ tế vong này và bài văn tế giành cho mọi sĩ tử binh không phân biệt ai là “chân” ai là “ngụy”. Tế xong, Nguyễn Huy Lượng không bị phạt tù tội gì về việc cộng tác với nhà Tây Sơn và Nguyễn Gia Long “bổ” cho ông cử nhân hay chữ này một chức tri huyện ở phủ Nghĩa Hưng (Nam Định), sau ông bị – theo gia phả và sử địa phương chí chép – giặc cướp giết.
03.6. Cũng dưới thời vua Gia Long, bà phi “tòng vong” với Lê Chiêu Thống xin triều Nguyễn cho đưa hài cốt ông vua Lê cuối cùng này cùng vài quan tòng vong (đã chết bên nước Thanh) đem về nước. Vua Gia Long – qua lời tâu của Trấn thủ Bắc thành – đã đồng ý. Bà phi họ Nguyễn này mang hài cốt chồng và vài quan khác về Việt Nam chôn cất xong thì tự tử chết. Bà cũng được mai táng tử tế (tôi được học chuyện này từ thời trung học Pháp thuộc).
Vua Gia Long đã sai lập “đền Cố Lê” ở Hà Nội (mạn phố Thụy Khuê) để thờ vua Lê cũ và sai dỡ nhà Thái miếu ở Thăng Long về Bố Vệ xứ Thanh quê nhà Lê lập đền thờ. “Đền vua Lê” (còn gọi là “Thái miếu”) hiện vẫn còn và đã được Bộ Văn hóa Thông tin nhà nước CHXHCN Việt Nam xếp hạng (“Di tích Văn hóa được xếp hạng”).
03.7. Quê tổ nhà Nguyễn là Gia Miêu ngoại trang ở Hà Trung – Thanh Hóa, đối diện với dãi núi Triệu Tường. Ở Đàng Trong, Nguyễn Hoàng đã trở thành “ông Hai” (ông cả Nguyễn Uông đã bị anh rể – chồng bà Ngọc Bảo – giết để cướp chính quyền Thái Sư (như thủ tướng ngày sau), thay thế ông bố vợ Nguyễn Kim (phụ thân Nguyễn Uông, Nguyễn Hoàng) đã bị đầu độc chết. Từ thế kỷ XVII-XVIII trên đường hình thành đạo Mẫu Việt Nam mà mẫu Liễu Hạnh ở Phủ Giầy (Vụ Bản, Nam Định, Nam Hà) trở thành “Thánh Mẫu” theo thần tích, ít ra là từ đời Cảnh Hưng (1740-1786). Nguyễn Hoàng đã được thờ ở khắp xứ Đàng Ngoài dưới tên gọi “Quan Lớn Triệu Tường”. Vua Gia Long đã về thăm quê gốc Gia Miêu.
Trên đường công tác điền dã, năm 1994, tôi đã về thăm Gia Miêu, thăm ngoại / nội trang, thăm núi Triệu Tường, và đang đứng trầm ngâm chiêm ngắm ngôi đình được trùng tu lại thời Gia Long, rất đẹp mắt nhưng đang gần như bị “bỏ quên” (chưa được xếp hạng và đang xuống cấp, chưa được trùng tu tôn tạo) thì được một cán bộ xã mời về trụ sở Đảng ủy và UBND xã.
Tôi những tưởng mình sẽ bị khiển trách và “thăm hỏi” vì đã dám ghé thăm ngôi đình làng mang niên hiệu Gia Long trùng tu mà không trình báo lãnh đạo xã. Nhưng không !, tôi được chiêu đãi một bữa bia “đã đời”, vì đã được cán bộ xã đứng tựa cột đình “nghe lỏm” – tôi đang giảng giải cho các cán bộ cùng đi – về nét đẹp ngôi đình làng này và tỏ ý tiếc vì bị nhà nước bỏ quên ! Nghe các nhà lãnh đạo xã quê hương Gia Long nói thêm về tình hình xã, tôi rất mừng vì các đảng viên cộng sản Gia Miêu quê hương nhà Nguyễn đã tỏ ra có “tư duy đổi mới” khi nhận nhìn vai trò lịch sử của vua Gia Long và nhà Nguyễn với thái độ “thể tất nhân tình”, rất đậm đà bản sắc Việt Nam. Vua Gia Long sai sửa đình làng quê gốc của mình nhưng không hề sai sửa lại tên quê. Mãi đến thời Tự Đức (1848-1883), ông vua này mới sai đổi tên Gia Miêu cũ xưa thành tên mới Quý Hương!
03.8. Tuy Trịnh Kiểm đã giết Nguyễn Uông, nhưng chính sử nhà Nguyễn, kể cả Đại Nam nhất thống chí, quyển về Thanh Hóa tỉnh, mục nhân vật vẫn chép về Trịnh Kiểm mà không hề có một lời nói xấu nào về ông tổ họ Trịnh này.
Thật là lạ! Càng lạ hơn, khi tôi (1992) về thăm lại quê hương Trạng Bùng – Phùng Khắc Khoan ở Thạch Thất xứ Đoài (nay thuộc tỉnh Hà Tây) – người được coi là “Trương Tử Phòng” (quân sư Trương Lương của Hán Cao Tổ) của Trịnh Kiểm. Gia Long rồi Minh Mạng đã ban cho ngôi nhà thờ Trạng Bùng một bức đại tự chạm trổ rất đẹp với 4 chữ “TRUNG HƯNG CÔNG THẦN”, miễn sưu dịch cho con cháu Trạng Bùng, lại cho 2 “đinh phụ” được coi sóc nhà thờ và mồ mả của ông Trạng đã hết lòng “phù Lê phù Trịnh” này.
03.9. Tôi có một số bạn bè họ Trịnh đã / đang làm cán bộ cao cấp của nhà nước CHXHCN Việt Nam. Tôi đưa cho họ xem bản Trịnh gia thế phả do Trịnh Cơ vâng lệnh Gia Long, khai báo lại năm 1802.
Lời mở đầu cuốn gia phả họ Trịnh này viết rằng khi vua Gia Long ra Bắc (1802), ông đã cho gọi tộc trưởng họ Trịnh – Trịnh Cơ – từ xứ Thanh ra Thăng Long và phán bảo rằng: - Họ nhà ngươi và họ ta là hai họ có thâm thù vì tổ họ ngươi đã giết tổ họ ta!
Trịnh Cơ run rẩy nghĩ rằng mình và họ mình sẽ bị Gia Long “làm cỏ sạch gốc rễ” để trả thù. Nhưng mà không !, vua Gia Long nói tiếp: - Nhưng họ nhà ngươi và họ ta đã từng là thông gia – thân gia. Ta sẽ lấy tình thân gia mà đối đãi với họ ngươi. Song họ ta ở Nam đã quá lâu, ta chẳng biết rõ gì về họ ngươi cả. Vậy ngươi hãy cung khai về gốc gác họ Trịnh trình cho ta biết!
Trịnh Cơ mang gia phả cũ ra tham khảo và cứ theo sự thực viết ra (cố GS Hoàng Xuân Hãn rất khen ngợi bản gia phả nhà Trịnh này là trung thực, đã viết rõ gốc gác nghèo hèn và hành xử “xấu xa” của Trịnh Kiểm như ăn cắp gà, giết trộm trâu, ăn cắp ngựa…). Đọc xong Gia phả họ Trịnh, Gia Long đã phê ban cho họ Trịnh 200 mẫu ruộng công để dựng nên Trịnh điện làm nơi thờ tự các chúa Trịnh (nay làng Trịnh Điện bên bờ sông Mã có diện tích đúng 200 mẫu, 1 mẫu Trung bộ = 5000m2).
* LỜI TẠM ĐÓNG
Khi còn ở Gia Định và mới chỉ có Gia Định (châu thổ sông Mê Kông) trước 1801-1802, Nguyễn Ánh – Gia Long đã vận dụng “cơ chế thị trường” và đã biến Sài Gòn miền Nam thành nơi sản xuất và xuất khẩu lúa gạo ra toàn Đông Nam Á để đổi lấy các sản phẩm công nghiệp phương Tây, cố nhiên hàng nhập khẩu được ưu tiên hàng đầu là vũ khí để chống lại Tây Sơn. Tôi không muốn / không cần bình luận về ý đồ chủ quan của Nguyễn Ánh, nhưng Nam Bộ cho đến nay vẫn quen với “cơ chế thị trường” hơn miền Bắc. Có nhiều nguyên nhân lắm, song phải chăng cũng có vai trò của NGUYỄN ÁNH?
Tôi đã nhắc đi nhắc lại – làm rườm tai bạn đọc, nếu bài này được đọc và được in – rằng tôi, kẻ ngu hèn này, không phải là một nhà Sử học chính tông.
Vậy, theo ý F. Engels vĩ đại, ai không am hiểu lắm về một lĩnh vực khoa học nào đó mà cứ cố tình “nói chõ” vào thì có thể được lượng thứ về một số sai lầm không đến nỗi lớn lắm.
Tôi, từ lâu đã rất mê F. Engels, mượn và có thể là “lợi dụng” mấy lời nói của ông để tạm đóng bài viết có nhiều phần “dở hơi” này.
Hà Nội – Sài Gòn (Thành phố Hồ Chí Minh)
Mùa thu tháng Tám, 1996
----
(1)
Có nhà Việt Nam học ở Liên Xô (cũ) còn xem vai trò Gia Long như vai
trò của Pi-e đại đế nước Nga xưa nữa kia. Thật là “quá đáng”, nhưng
theo tôi, Quang Trung cũng không hề là nhà cải cách vĩ đại của Việt
Nam.
(2) Bình Định Vương Lê Lợi.
(3) Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội
(2) Bình Định Vương Lê Lợi.
(3) Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội
Kính nộp,
GS Trần Quốc Vượng
(Đại học Quốc gia Hà Nội)
Nguồn: Khoahocnet
Không phải ngẫu nhiên mà dư luận xã hội, đặc biệt giới khoa học và giới quản lý xôn xao bàn tán về hội thảo này. Với tư cách là một người nghiên cứu văn hóa dân tộc của Trung tâm nghiên cứu Hán Nôm, tôi xin phát biểu ý kiến về mấy vấn đề sau đây :
VỀ VẦN ĐỀ RƯỚC VOI . . .VÀ CÕNG RẰN . . .
Qua các thế hệ, lịch sử luôn luôn được viết lại và duyệt lại, nhưng dù viết lại hay duyệt lại dưới quan điểm nào thì điều quan trọng hàng đầu vẫn là phải tôn trọng sự thật lịch sử. Tuyệt đối không được cắt xén hay ngụy tạo, ngụy biện.
Trong số 50 bản tham luận dự hội thảo này, hầu hết các tác giả đã lảng tránh không nói đến những sự kiện quan trọng xảy ra dưới thời Gia Long và tiền - Gia Long, còn khi buộc phải nói đến thì họ tìm cách thêm bớt, "hư cấu" rất tùy tiện. Trong bản tham luận "Mấy vấn đề về vua Gia Long" (sau trích đăng trên báo Tuổi Trẻ với đầu đề "Người vận dụng cơ chế thị trường"), gs.Trần Quốc Vượng đã nêu một "mẫu mực" về lập luận :
"Tôi không bao giờ dám thể tất cho Nguyễn Ánh, khi ông vì thế cùng lực kiệt đã qua giám mục Bá Đa Lộc và cậu bé tí hon hoàng tử Cảnh (lúc bấy giờ khoảng 6 tuổi) đi cầu viện các thế lực phương Tây, nhất là Pháp, đã dám cho vị giám mục người Pháp đó toàn quyền đại diện cho nước Việt ký với nước Pháp cái gọi là hiệp ước Versailles, nhượng cho Pháp nào đảo Côn Lôn, nào cảng Cửa Hàn...Tuy sự thật lịch sử cho tôi - và cho chúng ta - biết rất rõ rằng những điều khoản của Hiệp ước Versailles đã không thực hiện.
Bị Xiêm, rồi bị Pháp, và sau cả Thanh Mãn (Trung Hoa) khống chế, gây áp lực, song Nguyễn Ánh vẫn tìm mọi cách để thoát ra sự khống chế đó và - theo ý kiến cá nhân tôi - ông vẫn là người Việt Nam và đứng đầu một chính quyền độc lập Việt Nam."
Mới xem qua thì như giọng điệu kiểu Xuân Thu, nghiêm khắc và công bằng. Nhưng rất tiếc gs. Vượng đã lướt qua một sự kiện tầy trời trong lịch sử: việc Nguyễn Ánh tức hoàng đế Gia Long cõng 5 vạn quân Xiêm kéo vào giày xéo đất nước ta ở phía Nam (việc xảy ra vào năm Giáp thìn - 1784, nghĩa là cách khoảng 5 năm trước khi hoàng đế Lê Chiêu Thống rước 20 vạn quân Mãn Thanh vào giày xéo đất nước ta ở phía Bắc [Kỷ dậu-1789].
Chẳng lẽ gs. Vượng lại có đủ can đảm "dám thể tất" chuyện Nguyễn Ánh cõng 5 vạn quân Xiêm ? Không, theo ý ông Vượng đó chỉ là việc "Nguyễn Ánh cậy nhờ" quân Xiêm, không giống chuyện "cầu cứu" 20 vạn quân xâm lược Thanh của vua Lê Chiêu Thống, càng không giống chuyện Nguyễn Ánh ủy quyền cho giám mục Bá Đa Lộc "đi cầu viện" Pháp sau này. Đúng là một trò ảo thuật về từ ngữ !
Thú thật, tôi cũng hoàn toàn không hiểu, căn cứ vào đâu mà gs. Vượng còn dám nói rằng : Gia Long bị Xiêm, Pháp và Thanh Mãn khống chế, gây áp lực. Chỉ thấy sự thật lịch sử xác nhận rằng chính Gia Long là người đã rước các lực lượng ngoại bang về nước để gây áp lực và khống chế lực lượng dân tộc (tiêu biểu lúc bấy giờ là lực lượng Tây Sơn). Cứ hiểu theo cách chơi chữ và lập luận kiểu ông Vượng thì Gia Long chẳng qua chỉ là một nạn nhân của thời cuộc và đã can đảm, khôn khéo "thoát ra" được sự "khống chế" của ngoại bang (một sự khống chế tưởng tượng). Theo ý kiến cá nhân tôi - và của nhiều bạn nghiên cứu khác - gs. Vượng không chỉ hư cấu mà còn đánh tráo các khái niệm lịch sử một cách tinh vi và giãi bày lòng ưu ái không phải lối với ông vua "nạn nhân" Gia Long.
Cũng về sự kiện Gia Long rước quân Xiêm thì mấy ông khác như Nguyễn Đình Đầu, Phan Thuận An . . .lại bảo không nên coi đó là hành động "cõng rắn cắn gà nhà".
Ông Nguyễn Đình Đầu lập luận : "Một người cõng rắn cắn gà nhà làm sao lại có thể xây dựng những công trình văn hóa có giá trị như kinh thành Huế." Ông Phan Thuận An cũng có ý kiến tương tự. Thế là mấy nhà nghiên cứu này cố gắng lấy chuyện nọ phủ lấp chuyện kia và bất chấp lôgic lịch sử.
Cũng may là Gs. Trần Văn Giàu đã kịp thời nghiêm sắc mặt, nói rằng :
"Chuyện cõng rắn là có đấy, không phủ nhận được đâu ! Chỉ có điều chưa có gà nào bị cắn chết".
Đây là một ý kiến đúng. Chỉ hơi tiếc, do có phần nể nang nên giáo sư chưa phân tích đầy đủ và nhắc lại cho mấy học giả kia hiểu rằng: nếu không nhờ tài chỉ huy của anh hùng Nguyễn Huệ và tinh thần chiến đấu dũng cảm tuyệt vời của quân đội Tây Sơn và nhân dân vùng đất Gia Định trong trận Rạch Gầm - Xoài Mút thì chắc chắn gà nhà cũng đã toi rồi.
Về vấn đề này tôi xin phép được tỏ bày thêm sự kinh ngạc trước lập luận của gs. Vũ Ngọc Khánh :
"Gia Long tìm đường cầu viện cũng là câu chuyện thường tình như chuyện cháy nhà van xóm thường xảy ra ở nông thôn. Kinh nghiệm các triều Trần, Lê, Mạc trước đây không hiếm, và cả sau này nữa, khi thấy thế lực mình không đủ, phải đi xin viện trợ là điều không đáng trách cứ chút nào. Điều quan trọng là khi anh cầu viện như thế, anh có giữ được tư cách không. Lê Chiêu Thống thì rõ ràng cõng rắn cắn gà nhà chứ những ông như Trần Trùng Quang, Mạc Đăng Dung, Lê Thế Tông... thì không đáng cho ta qui kết nặng nề như thế. Với Gia Long câu chuyện có thể phức tạp hơn, và ta phải tra cứu, phân tích cho đúng mức."
Thế là trong khi gs. Khánh khuyến cáo mọi người "phải tra cứu, phân tích cho đúng mức" thì không hiểu giáo sư đã "tra cứu" như thế nào mà lại tách Gia Long ra khỏi danh sách những kẻ đi cầu viện ngoại bang, rồi ông lại tống chung vào một bị với Lê Chiêu Thống những người như Mạc Đăng Dung, Trần Trùng Quang, Lê Thế Tông. Mong ông Khánh vui lòng tra cứu lại và nói lại cho rõ, kẻo lại thành ra chuyện muốn gỡ tội cho người này chưa xong đã mắc luôn tội vu oan giá họa cho bao nhiêu người khác. Tôi không phải là một sử gia như gs. Vượng, nhưng cũng mạo muội múa rìu mà thưa với ông Khánh rằng:
Không phải Trần Trùng Quang, mà Trần Thiêm Bình (tức Trần Khang) mới là kẻ đi cầu viện quân Minh về đánh nhà Hồ. (việc xảy vào năm Giáp thân - 1404). Còn Trần Trùng Quang (tức Trần Quý Khoách , 1403-1413) là ông vua do hai ông: Đặng Dung (con ông Đặng Tất) và Nguyễn Cảnh Dị (con ông Nguyễn Cảnh Chân) tôn lên để tổ chức bộ máy kháng chiến chống quân Minh, tiếp sau cuộc khởi nghĩa chống Minh của Giản Định đế (1407-1409). Sau Trần Trùng Quang, Đặng Dung và Nguyễn Cảnh Dị bị Trương Phụ bắt, giải về Yên Kinh, nhưng đi đến giữa đường vua Trần Trùng Quang nhảy xuống biển tự trầm, các ông kia cũng đều tuẫn tiết cả. Trước đó, vua Trùng Quang có mấy lần cử sứ thần sang nhắc vua Minh giữ lời hứa và xin cầu phong nhưng vua Minh không nghe, đem giết sứ thần đi. Sau lại sai Nguyễn Biểu đến cầu phong với Trương Phụ. Bị Trương Phụ bắt giữ, Nguyễn Biểu khảng khái mắng và vạch trần bộ mặt giả nhân, giả nghĩa của vua tôi nhà Minh nên cũng bị Trương Phụ tức giận đem giết đi. Lẽ nào giáo sư Khánh lại hiểu lẫn lộn hai khái niệm cầu phong và cầu viện ?
Còn chuyện cầu viện quân Minh để chống lại nhà Mạc là thuộc về vua Lê Trang Tông (1533-1548) và An Thành hầu Nguyễn Kim, thì gs. Khánh lại đem gán cho vua Lê Thế Tông (1573-1599), tức là ông vua do Trịnh Tùng dựng lên lúc mới 7 tuổi (sau khi Trịnh Tùng giết vua Lê Anh Tông [1556-1573])
Riêng trường hợp Mạc Đăng Dung thì chưa thấy sử sách nào chép việc ông đi cầu viện ngoại bang. Chỉ có hành động trá hàng thôi. Và cho đến nay vẫn có rất ít sử gia hiểu rõ giá trị của hành động ngoại giao khôn khéo này. Chính nhờ khổ nhục kế trá hàng mà ông vua khai sáng ra vương triều Mạc (bấy giờ đã thành Thái thượng hoàng) đã lui được 20 vạn quân Minh do Cừu Loan và Mao Bá Ôn dàn ra ở biên giới chuẩn bị kéo vào xâm lược nước ta. Tôi thấy chỉ có vương triều Mạc khi thất thế đã khuyên nhau không đi cầu viện nước ngoài mà thôi. Ông Khánh khảo cứu không kỹ, nên đáng lẽ cần khen vương triều Mạc thì ông lại gán tội oan cho họ.(*1)
Ông Khánh coi tất cả những kẻ đi cầu viện lực lượng quân sự ngoại bang trước kia cũng như sau này chỉ là "câu chuyện thường tình", "cháy nhà van xóm", "không đáng trách cứ chút nào". Quả là một sự rộng lượng ở cấp siêu đẳng ! Nhưng thật đáng kinh hãi khi ông Khánh lại còn đem cả hiện tại và những người của hiện tại dồn chung vào một bị với quá khứ rồi rũ rối, xóc đều lên: ". . . trước đây không hiếm, và cả sau này nữa, khi thấy thế lực mình không đủ, phải đi xin viện trợ là điều không đáng trách cứ chút nào". Tôi tránh sao khỏi lỗi khinh suất và bất kính khi lại đi giảng giải cho giáo sư V.N. Khánh rằng không nên lẫn lộn hành động "đi xin viện trợ" để kiến quốc hay kháng chiến cứu quốc với hành động đi cầu viện quân ngoại xâm về giày mả Tổ và cắn chết gà nhà. Cũng là đi xin viện trợ cả thôi, giống nhau về hình thức nhưng hoàn toàn khác nhau về bản chất. Cào bằng rũ rối đến mức đó thì tổn hại cho con cháu chúng ta biết chừng nào, phải không giáo sư Khánh và tất cả các vị giáo sư đã tham dự hội thảo Gia Long ?
Ông Khánh còn muốn bào chữa tội "cõng rắn" cho Gia Long bằng một lập luận rất hình sự:
Gia Long có cho hoàng tử Cảnh đi làm con tin và đã ủy quyền cho Bá Đa Lộc ký kết một vài điều khoản. Xem xét động cơ thì đúng là chỗ này có nhiều điều lợi cho Pháp. Nhưng kết quả thì hiệp ước ấy đã không được thi hành, và sau khi Gia Long thành công, cũng không thấy Pháp đòi Gia Long phải thực hiện việc gì cả. Hiệp ước có mà như không. Chuyện giúp đỡ chỉ là chuyện nói mồm, ta không bị mất mát gì. Có thể chê Gia Long về việc này nhưng không thể lên án ông, vì chưa thành án. Chưa thành án thì làm sao có tội phạm được. Đó là luật hình sự hôm nay, mà ngày xưa cũng vậy.
Tiếp theo ông loay hoay lập luận một hồi về mối quan hệ không chính thức giữa Gia Long với Bá Đa Lộc và nước Pháp rồi thẳng thừng kết luận :
Nước Pháp không giao việc cho Bá Đa Lộc, tất nhiên không biết Gia Long là ai thì Gia Long biết đâu mà cõng Pháp về.
Nên mừng hay nên lo khi thấy trong thời kỳ đổi mới và mở cửa lại xuất hiện nhiều "trạng sư" hùng biện kiểu các ông Vượng, ông An, ông Đầu, ông Khánh ...?
Tiếc rằng "trạng sư" Khánh vận dụng luật nhưng lại không rành luật. Các cụ xưa đã dạy: án tại hồ sơ (thôi, vấn đề này hơi dài nên tôi sẽ bàn vào dịp khác cùng với việc luật sư Trương Thị Hòa ca tụng vua Gia Long và luật Gia Long.). Có một điều cần nói ngay là ông Khánh và nhiều vị gíáo sư khác đã không biết hoặc vờ không biết đến một đạo luật không thành văn từng tồn tại vài ngàn năm nay trên bia miệng dân ta, vĩnh viễn không cho phép bất cứ kẻ nào - cả lũ cướp nước ngoại xâm lẫn lũ bán nước "nội xâm" - vi phạm : luật bảo vệ toàn vẹn chủ quyền đất nước của dân tộc Việt Nam. Kẻ nào vi phạm tất bị trừng phạt. Và để thực thi triệt để luật này, biết bao nhiêu thế hệ anh hùng liệt sĩ, mấy nghìn năm qua, đã không tiếc xương máu chiến đấu, hy sinh.
Việc cầu viện các lực lượng quân đội ngoại bang dày xéo đất nước thì dù đã thực thi hay chưa thực thi, dù thành hay bại, dù gieo tai họa cho đất nước nhiều hay ít . . . thì khi đã có ý đồ và chủ trương ********* đó, nhằm bảo vệ quyền lợi của bản thân và của dòng họ mình, cũng dứt khoát bị đời đời lên án trên đất Việt này.
Trong cuộc hội thảo cũng có một khía cạnh khá hài hước: các vị học giả, giáo sư, tiến sĩ, phó tiến sĩ người thì nói thế này, kẻ thì nói thế nọ, tựu trung lại thống nhất được với nhau rằng:việc rước năm vạn quân Xiêm về Rạch Gầm - Xoài Mút cũng chưa phải là hành động cõng rắn .. ; việc gửi hoàng tử Cảnh cho cố đạo Bá Đa Lộc làm con tin để cầu viện Pháp cũng chẳng phải là có ý đồì rước voi. Và hài hước đạt đỉnh cao ở chỗ chính các vị ấy - hằng ngày cổ động cho tinh thần "tôn sư trọng đạo" - đều đồng loạt chống lại các thày giáo bậc tiểu học của mình bằng cách trưng ra những "kết luận mới" hết sức vu vơ, đầy chất xuyên tạc và ngụy biện hòng bác bỏ những lời dạy dỗ, những "kết luận cũ" đúng đắn và vẫn giữ nguyên giá trị. Chẳng trách các vị chỉ đạo Hội thảo đã hết sức mừng rỡ khi thấy:
"Trong 50 bản báo cáo mà Ban tổ chức nhận được, không có báo cáo nào mô tả thời Gia Long một cách đen tối cũng không có báo cáo nào công khai bày tỏ sự tán đồng với một số kết luận cũ (T.K nhấn mạnh), như đó là một triều đại cực kỳ ********* hay đó là một triều đại đối nghịch sâu sắc với mọi quyền lợi của các tầng lớp nhân dân...
(...) Thậm chí cũng có báo cáo cho rằng Gia Long phải chịu một phần trách nhiệm về những biến cố đau thương của dân tộc ở nửa sau của thế kỷ XIX. Liệu điều này có thỏa đáng không ?.
Xu hướng tư duy lịch sử theo kiểu đó được những người tổ chức hội thảo cho là "đổi mới" và đáng trân trọng. Còn có báo cáo nào đi chệch xu hướng này thì lập tức được cảnh báo "Liệu điều này có thỏa đáng không ?." Thế mới biết trong nghiên cứu khoa học khi người ta mất phương hướng, không tinh tường nêu rõ chuẩn mực trên cơ sở quan điểm và phương pháp luận đúng đắn để minh định phải - trái, đúng - sai, thì hậu qủa thật tai hại và đáng buồn.
AI THỐNG NHẦT ĐẦT NƯỚC : QUANG TRUNG HAY GIA LONG ?
Lâu nay người ta ít lưu tâm đến ý kiến của linh mục Nguyễn Phương vì chẳng qua ông cũng chỉ rập theo ý kiến của sử gia Trần Trọng Kim trước kia:
"Thế tổ khởi binh chống nhau với Tây Sơn ở đất Gia Định từ năm Mậu Tuất (1778) kể vừa 24 năm, mới dứt được nhà Tây Sơn, thu phục được giang sơn cũ của chúa Nguyễn khi xưa và họp cả Nam Bắc lại thành một mối. (Việt Nam sử lược - q.II, tr. 69) (...) Bởi vậy cho nên không những là ngài khôi phục được nghiệp cũ mà lại thống nhất được sơn hà..." (Sđd -Tr.184)
Mấy sử gia nước ngoài chẳng qua cũng chép giống ông Nguyễn Phương, nghĩa là cùng chép theo Trần Trọng Kim cả mà thôi. Chuyện này không có gì lạ. Chỉ lạ là bây giờ sau hơn 50 năm VNDCCH và XHCN, sau 10 năm đổi mới và mở cửa và, chỉ còn hơn 30 tháng nữa thì nhân loại đã bước vào thế kỷ XXI, thế mà gs. Trần Quốc Vượng còn tốn công bươi lại mớ ý kiến cũ mèm đó, mà rằng :
Cho nên cũng không phải là quá đáng lắm khi linh mục Nguyễn
Phương và một số nhà sử học nước ngoài khác - từ phe xã hội chủ nghĩa (cũ) đến phe tư bản chủ nghĩa - cho rằng Nguyễn Ánh là người trên thực tế đã thống nhất đất nước (TQV gạch dưới) chứ không phải ông vua anh hùng Nguyễn Huệ - Quang Trung, mặc dù ông vua 3 lần vĩ đại này đã gạt bỏ những thế lực quân chủ thối nát ở Đàng Trong, Đàng Ngoài và những lực lượng ngoại xâm đứng đằng sau những quyền lực khốn nạn ấy. Và như vậy, xét về mặt lịch sử khách quan là đã góp phần rất lớn vào công cuộc thống nhất đất nước.
Ông Vượng dùng từ "khác" không đúng chỗ, vô tình đã cải hoán, áp đặt quốc tịch mới cho Lm. Nguyễn Phương. Ông lại còn thành tâm xúc động:
Đứng về mặt cá nhân tôi hay là của chúng ta nữa nhỉ, cũng đáng nên "khâm phục" dù "chút chút" - Nguyễn Ánh - một người có cá tính mạnh mẽ, từ một cậu bé con của một ông chúa bị giết hại trong tù, gần như đã nhiều lúc không còn một mảnh giáp, không còn một tấc đất, đã lấy lại được quyền bính trong cả nước Việt Nam, từ Lạng Sơn đến Cà Mau...
Nghe lập luận kiểu này quả là mọi người cũng đáng phải "khâm phục" Trần Quốc Vượng "nhiều nhiều". Nhưng dù sao, trước lối ngụy biện đầy rẫy mâu thuẫn trong đó, tôi cũng xin mạn phép hỏi ông:
1- Chẳng lẽ Nguyễn Huệ cùng với anh em mình lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa quật đổ hai triều đại phong kiến thối nát , Nguyễn - Đàng Trong và Lê Trịnh - Đàng Ngoài, chấm dứt hai thế kỷ chia cắt đất nước, trên thực tế lại chưa phải là người thực hiện sự nghiệp thống nhất đất nước ?
2- Chẳng lẽ Nguyễn Huệ lãnh đạo nhân dân ta từ Nam chí Bắc đánh tan 5 vạn quân Xiêm - do Nguyễn Ánh cõng về - ở Rạch Gầm Xoài Mút và quét sạch 20 vạn quân Thanh - do Lê Chiêu Thống rườc về - ở Thăng Long để bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ thống nhất của Việt Nam mình, lại mới chỉ được quý vị sử gia ưu ái công chứng là "góp phần rất lớn vào công cuộc thống nhất đất nước" ?
Chắc ông Vượng thừa biết, Nguyễn Ánh đã mấy phen chạy bạt phong long thổ khi Nguyễn Huệ còn sống và chỉ khi người anh hùng dân tộc của chúng ta qua đời rồi, lợi dụng lúc triều đình Nguyễn Tây Sơn lục đục, và nhờ vào sự cầu viện nước ngoài mới đánh bại được Quang Toản (con của hoàng đế Quang Trung) để khôi phục quyền lợi của dòng họ và lên ngôi hoàng đế, giữ quyền cai trị một giang sơn đã thống nhất sẵn từ trước. Vậy về mặt "lịch sử khách quan" không thể - "như linh mục Nguyễn Phương và các sử gia nước ngoài khác" trước đây, cũng như sử gia Trần Quốc Vượng hiện nay - cho rằng "Nguyễn Ánh là người trên thực tế đã thống nhất đất nước"
Về mặt "lịch sử khách quan" thực ra cần phải nói một cách chính xác - như nhân dân ta xưa nay thường nghĩ:
Trên thực tê, Nguyễn Ánh chỉ là người thừa hưởng sự nghiệp thống nhất đất nước do Hoàng đế Anh hùng Quang Trung để lại. Nguyễn Ánh chỉ có công củng cố sự nghiệp thống nhất đó mà thôi.
GIA LONG LÀ NGƯỜI VẬN DỤNG CƠ CHẾ THỊ TRƯỜNG ?
Trong bản tổng kết hội thảo khoa học về thời Gia Long, gs. Nguyễn Phan Quang đã tóm tắt tương đối đầy đủ những luận điểm chính của các báo cáo và tham luận Với ý thức thận trọng vốn có, ông và ban tổ chức hội thảo đã nhận định :
"Những vấn đề được đề cập trong ngót 60 báo cáo cũng như những ý kiến trao đổi tại hội nghị thật phong phú đa dạng, nhưng cũng rất tập trung, thể hiện rõ một bước tiến mới trong nhận thức của mỗi chúng ta (TK. nhấn mạnh) để cùng nhau tiếp cận hơn nữa những sự thật lịch sử diễn ra ngót 200 năm trước, xoay quanh mọi lĩnh vực của xã hội Việt Nam thời Gia Long, các chính sách quản lý đất nước của triều vua Gia Long và cả chân dung đích thực của vua Gia Long nói riêng".
Trong bản tổng kết Ban tổ chức cũng đã tự đánh giá là cố gắng phản ánh các ý kiến một cách "trung thực khách quan" và đã "chốt lại được những vấn đề cơ bản nhất đã được trao đổi" nhưng rất tiếc ban tổ chức không hề có ý kiến phân định đúng sai (với những ý kiến rành rành là sai cũng bỏ qua). Cả bản Đề dẫn lẫn bản Tổng kết đều thiếu hẳn tính định hướng. Phải chăng các vị quan niệm như thế mới là đảm bảo dân chủ và tự do trong khoa học. Không, dân chủ và tự do không có nghĩa là muốn nói gì thì nói bất chấp sự thật lịch sử, bất chấp nếp cảm, nếp nghĩ đúng đắn của dân tộc.
Nhiều sự thật lịch sử sáng tỏ như ban ngày, mọi sử sách đều đã ghi chép kể cả cuốn Việt Nam sử lược của sử gia Trần Trọng Kim viết dưới thời thuộc địa (Pháp) - nửa phong kiến (Nguyễn) ; thế mà nhiều nhà nghiên cứu cứ phớt lơ, có khi còn làm bộ nghi ngờ rồi nêu lên y như một giả thiết khoa học; Ban tổ chức hội thảo cũng lơ đi coi như không có gì xảy ra, tất cả đều là nghiêm chỉnh, khoa học ráo trọi.
Tội ác của quân xâm lược Xiêm thì dân ta đã quá rõ, sử sách cũng đã ghi quá rõ; thế mà gs. Vũ Ngọc Khánh lại nêu như một giả thiết mới trong tham luận khoa học của mình : "Chắc rằng quân Xiêm cũng gây ra một số thiệt hại gì đó". Thử hỏi có cần đặt ra những giả thiết khoa học kiểu này không ? Trong khi chính sử gia Trần Trọng Kim đã phải ghi :
"Từ đó quân Xiêm ỷ thế đi đến đâu quấy nhiễu dân sự, làm nhiều điều tàn ác, cho nên lòng người oán hận lắm." (VNSL- QII- Tr.111)
Về chính sách đúng đắn của vua Quang Trung, sử gia Trần Trọng Kim đã ghi :
"Nguyễn Huệ đã dứt được họ Trịnh rồi vào thành Thăng Long, xuống lệnh cấm quân lính không được cướp phá dân gian. . .". (tr.121)
Thế mà gs. Trần Quốc Vượng lại viết :
"Quân Tây Sơn (...) ra Trung thì tàn phá Hội An (Faifoo), 10 năm sau còn chưa phục hồi lại được, ra Bắc thì phá Vị Hoàng, Phố Hiến và có đâu chừa lắm cả Thăng Long"
Việc quân lính Tây Sơn có kẻ phá đổ bia tiến sĩ ở Văn miếu thì
Nguyễn Huệ đã nhận lỗi:
Thôi thôi thôi việc đã rồi
Trăm điều hãy cứ trách lỗi vào ta
Nay mai dựng lại nước nhà
Bia nghè lại dựng trên tòa muôn gian
Thôi cũng đừng đổ oan cho thằng Trịnh Khải.
Một lời cáo lỗi khẳng khái và chân thực như thế lại được ông Vượng đưa ra làm dẫn chứng để kết tội Tây Sơn. Thế mới biết chỗ đứng và cách nhìn thế nào thật là cực kỳ quan trọng.
Nhưng đáng kinh ngạc hơn cả là ông Vượng còn hư cấu, đặt giả thiết rồi qui thành vấn đề lớn lao làm bài học cho hôm nay. Ông viết:
Nguyễn Ánh - Gia Long đã vận dụng cơ chế thị trường và đã biến Sài Gòn miền Nam thành nơi sản xuất và xuất khẩu lúa gạo ra Đông Nam Á để đổi lấy các sản phẩm công nghiệp phương Tây, cố nhiên hàng nhập khẩu được ưu tiên hàng đầu là vũ khí chống lại Tây Sơn. Tôi không muốn, không cần bình luận về ý đồ chủ quan của Nguyễn Ánh. Nhưng Nam Bộ cho đến nay vẫn quen về cơ chế thị trường hơn miền Bắc. Có nhiều nguyên nhân lắm. Song phải chăng cũng có vai trò Nguyễn Ánh.
Xin thưa với ông Vượng rằng những người vận dụng cơ chế thị trường là các Chúa Nguyễn (nhưng không có vai trò nào của Nguyễn Ánh), và cha con ông Mạc Thiên Tích, và ngài Tả quân Lê Văn Duyệt. Cứ khảo sát lịch sử các vùng đô thị Hội An, Cù lao Phố, Sài Côn, Hà Tiên. . .trong khoảng 300 năm qua là rõ ngay. Nhất là ở đô thị cổ Hội An hiện nay thì nhiều di tích cổ như nhà cửa, chùa chiền, cầu quán do các thương nhân người Việt, người Nhật, người Tàu . . . xây dựng nên từ cách đây chừng 300 năm vẫn còn đó. (Theo sự hiểu biết rất cạn hẹp của tôi thì Hội An không bị Tây Sơn đốt phá. Còn như nếu ông Vượng khai quật được chứng tích Tây Sơn đốt phá Hội An cụ thể ra sao thì xin ông cứ trưng bày ra cho mọi người được thực mục sở thị. Việc nghiên cứu lịch sử của cả một dân tộc, một đất nước đâu có thể cứ nói khơi khơi mà được.) Ai đã từng bỏ công nghiên cứu Đàng Trong hẳn đều thấy rằng công lao mở mang vùng đất phía nam Đất Nước ta là thuộc về các Chúa Nguyễn ( tất nhiên là phải trừ chúa Nguyễn Ánh vì bấy giờ ông còn bận mải đánh nhau với Tây Sơn). Sau này khi thắng Tây Sơn rồi, không may ông lại thành tù binh của ý thức hệ Tống Nho, nên ông đã đóng sập cửa lại không giao thương buôn bán gì hết.("dĩ nông vi bản" và "trọng nông ức thương" mà). Nếu quả ông là người thích thương mại và ham cơ chế thị trường hẳn ông đã trụ lại đất Sài Côn - Gia Định chứ đâu có co về Phú Xuân để lo việc xây cung điện, tôn miếu, lăng tẩm ; hẳn ông đã không từ chối việc buôn bán với nước ngoài. . . Ông ghét đại công thần Lê Văn Duyệt vì nhiều lẽ, nhưng rất hiếm nhà nghiên cứu lưu ý đến cái lẽ rất cơ bản là do ông Tổng trấn Gia Định thành này lại đi ưu ái, nâng đỡ cái đám thương nhân cả Hoa lẫn Việt (nhận phú thương Bốn Bang người Hoa làm dưỡng tử (con nuôi); sau này Bốn Bang trở thành một yếu nhân trong cuộc khởi nghĩa Lê Văn Khôi và cuối cùng bị xử lăng trì ở Huế) (*2). Sau này các vua kế nghiệp như Minh Mệnh, Thiệu Trị, Tự Đức vẫn trung thành với đường lối trọng nông ức thương, bế quan tỏa cảng của tiên đế Gia Long nên dất nước Đại Nam mới ra nông nỗi cơ sự như lịch sử đã chứng kiến.
Thật là khổ tâm khi thấy những người chưa từng nghiên cứu lịch sử cũng bắt chước, nói theo các sử gia, lại còn có phần vượt trội hơn cả thày:
(...) Có thể nói, Gia Long đã đặt được những viên gạch đầu tiên khá vững chắc trong công cuộc xây dựng đất nước. Về đối nội, với những chiếu chỉ kịp thời khuyến khích nông nghiệp và thương nghiệp. (Về mặt ngữ pháp đây là một câu què.TK.) Về đối ngoại, Gia Long thiết lập bang giao với hàng chục nước như Anh, Pháp, Trung Hoa, Miến Điện ... thương nhân lữ khách nước ngoài ra vào tấp nập, điều đó chứng tỏ Gia Long không hẳn "bế quan tỏa cảng ..." (Nguyễn Cẩm Thúy)
- Chiếu chỉ kịp thời khuyến khích thương nghiệp ư ?
Đào đâu ra thứ chiếu chỉ này ? Không thấy đưa dẫn chứng.
- Thiết lập bang giao với hàng chục nước ư ?
Tôi ngờ rằng tác giả chẳng hiểu thế nào là "thiết lập bang giao."
- Lại cả chuyện thương nhân lữ khách nước ngoài ra vào tấp nập. (!?)
Đúng là hư cấu vong mạng; coi Hội thảo chẳng khác chi vườn hoang, tha hồ múa gậy. Gọi những người làm khoa học kiểu này là điếc không sợ súng tưởng cũng không phải là quá đáng.
Nếu tác giả những dòng trên chỉ cần nghiêm túc một chút, giở ngay cuốn Việt Nam sử lược là lập tức nhận thấy không thể tùy tiện bịa đặt:
"Ở ngoài thì ngài (tức vua Gia Long) lo sự giao hiếu với nước Tàu, nước Tiêm, nước Chân Lạp, khiến cho nước Việt Nam lúc bấy giờ trong ngoài đều được yên trị" (QII- Tr. 171)
(...) Việc giao thiệp với nước Hồng Mao. Năm Qúi hợi (1803), nước Hồng Mao (tức là Anh - Cát - Lợi) sai sứ là ông Robert đem đồ phương vật sang dâng và xin cho vào mở cửa hàng buôn bán ở Trà Sơn, thuộc Quảng Nam. Vua Thế tổ không nhận lời, và cũng không cho mở cửa hàng. Sau người Hồng Mao còn đưa thư sang hai, ba lần nữa, nhưng ngài vẫn một niềm từ chối không chịu (Tr.181)
(...) "Đến khi Nã Phá Luân thất thế, dòng dõi nhà vua cũ lại trung hưng lên, bấy giờ sự chiến tranh đã yên thì mới có tàu sang buôn bán ở phương Á Đông. Năm Đinh sửu (1817), có chiếc tàu La Paix của hiệu Balguerie, Sarget et Cie chở đồ hàng sang bán, nhưng mà những đồ hàng ấy người Việt Nam ta không dùng được, lại phải trả về. Vua Thế tổ tha không đánh thuế" (Tr.181)
Có một sự kiện cũng thú vị là trong khi ông Trần Trọng Kim chép rõ tư thế kẻ cả của vua Gia Long, hạch sách vua Tiêm La xử sự không đúng với vua Nặc Ông Chân của Chân Lạp :
"Năm Tân Mùi (1811) vua Thế tổ cho sứ đưa thư sang trách nước Tiêm La sinh sự. Năm sau, vua Tiêm La sai sứ sang phúc thư lại rằng : Việc ấy (tức việc quân Tiêm La sang đánh chiếm thành La Bích của Chân Lạp) là muốn giảng hòa cho anh em Nặc Ông Chân, chứ không có ý gì cả. Vậy xin để Việt Nam xử trí thế nào, Tiêm La cũng xin thuận." (QII- Trang 180) ấy thế mà sử gia Trần Quốc Vượng lại hư cấu ra chuyện : "bị Xiêm khống chế, gây áp lực song Nguyễn Ánh vẫn tìm mọi cách để thoát ra được sự khống chế đó".
Lại có thêm một tham luận không kém phần thú vị và cảm động. Sau khi ca tụng công đức vua Gia Long khuyến khích về ngoại thương, công lao thống nhất đất nước và xây dựng Sài Gòn - Gia Định "trở thành trung tâm kinh tế, xã hội, văn hóa của miền Nam", pts. Lê Hồng Liêm đã kết thúc bản tham luận của mình bằng một giọng văn chan chứa xúc cảm nuối tiếc:
(...) Nguyễn Ánh đến Sài Gòn lần đầu lúc 15 tuổi, 27 năm sau, trở thành vị vua đầu triều Nguyễn : Vua Gia Long và gần 20 năm làm vua, không thấy sử quán triều Nguyễn ghi lại, có lần nào vị vua Gia Long trở lại thăm đất Sài Gòn Gia Định, hành cung trong thành Bát Quái, có lần nào được đón con người khởi sự từ đất Sài Gòn chăng ? Dù sao đi nữa, dù Nguyễn Ánh hay vua Gia Long vẫn gắn bó với Sài Gòn và Sài Gòn vẫn ghi dấu của nhân vật lịch sử ấy.
Nghe phảng phất như một ca khúc quen thuộc được nhái thêm lời mới: "Từ vùng đất này Người đã ra đi, cầu cứu Xiêm, Tây chưa thấy trở về . . . "
Nghiên cứu lịch sử mà không cần đến sự kiện, bỏ qua sự kiện, thậm chí hư cấu thêm thắt sự kiện lại diễn đạt hùng hồn hoặc cảm khái, lâm ly như kiểu ông Vượng, ông Khánh, ông Liêm thì không khéo lại hình thành một trường phái mới trong công cuộc nghiên cứu lịch sử nước nhà (cụ thể là bản triều Nguyễn ta). Sự xúc cảm lại còn dâng đến độ - trên báo chí cũng như trong hội thảo - kiến nghị việc đặt lại tên đường Gia Long để hiển danh công đức của ngài đối với dân tộc. Chỉ tiếc rằng những người kiến nghị này còn thiếu sự công bằng vì quên mất "công đức" của các ngài Trần Thiêm Bình, Lê Chiêu Thống. Thiết tưởng chẳng nên có chuyện "nhất bên trọng, nhất bên khinh" như thế.
Rải rác trong những tham luận khác còn xuất hiện nhiều ý kiến sai lầm chuyên dùng giọng ca tụng khơi khơi, không dẫn chứng, không bằng cớ hoặc xuyên tạc, bóp méo sự kiện lịch sử... Không có thời gian phân tích hết ở đây.
Đối với những ý kiến có khía cạnh đúng, như của các tác giả : Lê Văn Anh, Nguyễn Văn Hoa, Phạm Hồng Việt (ĐHSP Huế), Phạm Minh Thảo (NXB Văn hóa thông tin Hà Nội), Võ Xuân Đàn (ĐHSP TP Hồ Chí Minh), Cao Tự Thanh... tôi cũng không có hoàn cảnh phân tích để nêu bật những điểm khả thủ của từng tham luận. Riêng tham luận của Cao Tự Thanh, bên cạnh những ý kiến sâu sắc, đúng đắn, tôi thấy cần có dịp thảo luận thêm với tác giả về khái niệm : thế nào là quá trình thống nhất đất nước và thế nào là hoàn tất quá trình đó ? Đặc biệt, đối với ý kiến: "Cho nên mặc dù đều là những người yêu nước theo kiểu của họ, tất cả các vua triều Nguyễn từ Gia Long đến Tự Đức cũng vẫn bất lực trong việc biến vương triều thành động lực chính trị thúc đẩy đồng thời nhất hóa vào với sự phát triển nửa đầu thế kỳ XIX...", tôi ngờ rằng tác giả có phần quá độ lượng, do đó đã mở quá rộng nội hàm khái niệm "người yêu nước". Thực tế lịch sử và chuẩn mực của dân tộc ta - và chắc hẳn cũng như của mọi dân tộc khác - không cho phép người ta xếp những Trần Thiêm Bình, Lê Chiêu Thống, Nguyễn Ánh, những Pétain, Laval, Uông Tinh Vệ... vào danh sách những "người yêu nước", dù bất cứ theo kiểu nào. Gọi những vị này là những "người yêu bản thân họ" hoặc những "người yêu dòng họ" mới thỏa đáng chăng ?
KẾT LUẬN
1. Dù đổi mới tư duy kinh tế, chính trị hay lịch sử v...v... thì đối với những "kết luận cũ" và những quan điểm "cũ" đã được thực tiễn xác minh là đúng, không ai có quyền được thay thế bằng những "kết luận" phi lịch sử, phi khoa học, cho dù tất cả những cái đó được dán nhãn hiệu mới.
2. Nghiên cứu phát hiện và trình bày những quan điểm về những vấn đề lịch sử - cũng như bất cứ vấn đề khoa học nào - cần phải tôn trọng sự kiện, tuyệt đối không được thêm, bớt hoặc bóp méo, xuyên tạc. Đặc biệt phải có phương pháp luận khoa học hiện đại và cái chuẩn cao nhất, quan trọng nhất - của công tác nghiên cứu khoa học lịch sử nói riêng và nghiên cứu khoa học nói chung - là phải đóng góp vào sự phát triển của dân tộc và đất nước. Đây là những điều đã xưa như trái đất nhưng vẫn cần thiết phải nhắc lại vì thấy quá nhiều người tham gia hội thảo về thời Gia Long đã vô tình hoặc cố ý vi phạm.
3. Chỉ đạo, nghiên cứu khoa học nói chung và tổ chức một hội thảo khoa học nói riêng không thể thiếu tính định hướng và tinh thần phê phán. Dân chủ trong nghiên cứu và thảo luận không có nghĩa là thả nổi để mặc những ý kiến phi khoa học lũng đoạn hội nghị. Ý kiến của người nghiên cứu khoa học có thể đúng, có thể sai nhưng dù thế nào thì cũng phải dựa trên sự kiện và những lập luận khoa học. Ai không đảm bảo những tiêu chuẩn này thì người chỉ đạo nghiên cứu hoặc tổ chức hội thảo cần phải chân thành và thẳng thắn phê phán. Tôi ngờ rằng những người tổ chức hội thảo về Gia Long không dành thì giờ cần thiết để kiểm tra lại các sự kiện và nhất là chưa xác định rõ mục đích hội thảo. Cũng nên nói thêm về việc lựa chọn đề tài hội thảo. Đây là lần thứ ba Viện KHXH tổ chức hội thảo về triều Nguyễn. Rất tiếc hội thảo về anh hùng Quang Trung lại chưa tổ chức được lấy một lần. Nhiều vị anh hùng tiêu biểu cho tinh thần quật cường, vì nghĩa của nhân dân miền Nam cũng bị bỏ quên hoặc chỉ khoán cho các địa phương. Như thế, với cương vị một cơ quan khoa học cấp Trung ương đóng ở phía Nam thử hỏi Viện KHXH tại Tp. Hồ Chí Minh đã xử sự công bằng và thỏa đáng với lịch sử dân tộc chưa ?
Cuối cùng, dù hết sức khổ tâm, tôi vẫn phải nhắc lại một lần nữa rằng: hội thảo khoa học về thời Gia Long thiếu tính khoa học và tính định hướng. Thật khó có thể nhất trí với nhận định của Ban tổ chức hội thảo coi đây là "một bước tiến mới trong nhận thức của mỗi chúng ta". Còn nếu các vị cứ cố tình khẳng định một cách sang trọng như thế, thì, theo ý của riêng tôi :
Hội thảo về thời Gia Long không phải là một bước tiến về phía trước mà là một bước tiến vòng về phía sau, sau cả Đại Nam thực lục và Việt Nam sử lược.
*1 : Xem "Trần Khuê - Cần hiểu đúng Nguyễn Bỉnh Khiêm và vương triều Mạc !" [NGHIÊN CỨU VÀ TRANH LUẬN -NXB. Khoa học xã hội Hà Nội -1996 - tr.236]
*2 : Xem "Trần Khuê - Một cái nhìn về nhà Nguyễn." Sđd. tr.283.
GS Trần Quốc Vượng
(Đại học Quốc gia Hà Nội)
Nguồn: Khoahocnet
PHÊ BÌNH HỘI THẢO GIA LONG
Hiện nay muốn công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước không thể không quan tâm đến khoa học và công nghệ. Về khoa học lại cần đảm bảo sự phát triển hài hòa đối với khoa học tự nhiên, khoa học xã hội và khoa học nhân văn. Khoa học tự nhiên và công nghệ phát triển khá nhanh nhưng lại vất vả trong việc tìm ra các mũi nhọn còn khoa học xã hội thì vẫn được tiếng là chậm trễ và trong khi cố khắc phục bệnh minh họa thì lại phát sinh bệnh mới: bệnh mất phương hướng. Điển hình là Hội thảo khoa học về thời Gia Long tổ chức tại Viện khoa học xã hội tại Tp.Hồ Chí Minh (28 -11- 1996.)Không phải ngẫu nhiên mà dư luận xã hội, đặc biệt giới khoa học và giới quản lý xôn xao bàn tán về hội thảo này. Với tư cách là một người nghiên cứu văn hóa dân tộc của Trung tâm nghiên cứu Hán Nôm, tôi xin phát biểu ý kiến về mấy vấn đề sau đây :
VỀ VẦN ĐỀ RƯỚC VOI . . .VÀ CÕNG RẰN . . .
Qua các thế hệ, lịch sử luôn luôn được viết lại và duyệt lại, nhưng dù viết lại hay duyệt lại dưới quan điểm nào thì điều quan trọng hàng đầu vẫn là phải tôn trọng sự thật lịch sử. Tuyệt đối không được cắt xén hay ngụy tạo, ngụy biện.
Trong số 50 bản tham luận dự hội thảo này, hầu hết các tác giả đã lảng tránh không nói đến những sự kiện quan trọng xảy ra dưới thời Gia Long và tiền - Gia Long, còn khi buộc phải nói đến thì họ tìm cách thêm bớt, "hư cấu" rất tùy tiện. Trong bản tham luận "Mấy vấn đề về vua Gia Long" (sau trích đăng trên báo Tuổi Trẻ với đầu đề "Người vận dụng cơ chế thị trường"), gs.Trần Quốc Vượng đã nêu một "mẫu mực" về lập luận :
"Tôi không bao giờ dám thể tất cho Nguyễn Ánh, khi ông vì thế cùng lực kiệt đã qua giám mục Bá Đa Lộc và cậu bé tí hon hoàng tử Cảnh (lúc bấy giờ khoảng 6 tuổi) đi cầu viện các thế lực phương Tây, nhất là Pháp, đã dám cho vị giám mục người Pháp đó toàn quyền đại diện cho nước Việt ký với nước Pháp cái gọi là hiệp ước Versailles, nhượng cho Pháp nào đảo Côn Lôn, nào cảng Cửa Hàn...Tuy sự thật lịch sử cho tôi - và cho chúng ta - biết rất rõ rằng những điều khoản của Hiệp ước Versailles đã không thực hiện.
Bị Xiêm, rồi bị Pháp, và sau cả Thanh Mãn (Trung Hoa) khống chế, gây áp lực, song Nguyễn Ánh vẫn tìm mọi cách để thoát ra sự khống chế đó và - theo ý kiến cá nhân tôi - ông vẫn là người Việt Nam và đứng đầu một chính quyền độc lập Việt Nam."
Mới xem qua thì như giọng điệu kiểu Xuân Thu, nghiêm khắc và công bằng. Nhưng rất tiếc gs. Vượng đã lướt qua một sự kiện tầy trời trong lịch sử: việc Nguyễn Ánh tức hoàng đế Gia Long cõng 5 vạn quân Xiêm kéo vào giày xéo đất nước ta ở phía Nam (việc xảy ra vào năm Giáp thìn - 1784, nghĩa là cách khoảng 5 năm trước khi hoàng đế Lê Chiêu Thống rước 20 vạn quân Mãn Thanh vào giày xéo đất nước ta ở phía Bắc [Kỷ dậu-1789].
Chẳng lẽ gs. Vượng lại có đủ can đảm "dám thể tất" chuyện Nguyễn Ánh cõng 5 vạn quân Xiêm ? Không, theo ý ông Vượng đó chỉ là việc "Nguyễn Ánh cậy nhờ" quân Xiêm, không giống chuyện "cầu cứu" 20 vạn quân xâm lược Thanh của vua Lê Chiêu Thống, càng không giống chuyện Nguyễn Ánh ủy quyền cho giám mục Bá Đa Lộc "đi cầu viện" Pháp sau này. Đúng là một trò ảo thuật về từ ngữ !
Thú thật, tôi cũng hoàn toàn không hiểu, căn cứ vào đâu mà gs. Vượng còn dám nói rằng : Gia Long bị Xiêm, Pháp và Thanh Mãn khống chế, gây áp lực. Chỉ thấy sự thật lịch sử xác nhận rằng chính Gia Long là người đã rước các lực lượng ngoại bang về nước để gây áp lực và khống chế lực lượng dân tộc (tiêu biểu lúc bấy giờ là lực lượng Tây Sơn). Cứ hiểu theo cách chơi chữ và lập luận kiểu ông Vượng thì Gia Long chẳng qua chỉ là một nạn nhân của thời cuộc và đã can đảm, khôn khéo "thoát ra" được sự "khống chế" của ngoại bang (một sự khống chế tưởng tượng). Theo ý kiến cá nhân tôi - và của nhiều bạn nghiên cứu khác - gs. Vượng không chỉ hư cấu mà còn đánh tráo các khái niệm lịch sử một cách tinh vi và giãi bày lòng ưu ái không phải lối với ông vua "nạn nhân" Gia Long.
Cũng về sự kiện Gia Long rước quân Xiêm thì mấy ông khác như Nguyễn Đình Đầu, Phan Thuận An . . .lại bảo không nên coi đó là hành động "cõng rắn cắn gà nhà".
Ông Nguyễn Đình Đầu lập luận : "Một người cõng rắn cắn gà nhà làm sao lại có thể xây dựng những công trình văn hóa có giá trị như kinh thành Huế." Ông Phan Thuận An cũng có ý kiến tương tự. Thế là mấy nhà nghiên cứu này cố gắng lấy chuyện nọ phủ lấp chuyện kia và bất chấp lôgic lịch sử.
Cũng may là Gs. Trần Văn Giàu đã kịp thời nghiêm sắc mặt, nói rằng :
"Chuyện cõng rắn là có đấy, không phủ nhận được đâu ! Chỉ có điều chưa có gà nào bị cắn chết".
Đây là một ý kiến đúng. Chỉ hơi tiếc, do có phần nể nang nên giáo sư chưa phân tích đầy đủ và nhắc lại cho mấy học giả kia hiểu rằng: nếu không nhờ tài chỉ huy của anh hùng Nguyễn Huệ và tinh thần chiến đấu dũng cảm tuyệt vời của quân đội Tây Sơn và nhân dân vùng đất Gia Định trong trận Rạch Gầm - Xoài Mút thì chắc chắn gà nhà cũng đã toi rồi.
Về vấn đề này tôi xin phép được tỏ bày thêm sự kinh ngạc trước lập luận của gs. Vũ Ngọc Khánh :
"Gia Long tìm đường cầu viện cũng là câu chuyện thường tình như chuyện cháy nhà van xóm thường xảy ra ở nông thôn. Kinh nghiệm các triều Trần, Lê, Mạc trước đây không hiếm, và cả sau này nữa, khi thấy thế lực mình không đủ, phải đi xin viện trợ là điều không đáng trách cứ chút nào. Điều quan trọng là khi anh cầu viện như thế, anh có giữ được tư cách không. Lê Chiêu Thống thì rõ ràng cõng rắn cắn gà nhà chứ những ông như Trần Trùng Quang, Mạc Đăng Dung, Lê Thế Tông... thì không đáng cho ta qui kết nặng nề như thế. Với Gia Long câu chuyện có thể phức tạp hơn, và ta phải tra cứu, phân tích cho đúng mức."
Thế là trong khi gs. Khánh khuyến cáo mọi người "phải tra cứu, phân tích cho đúng mức" thì không hiểu giáo sư đã "tra cứu" như thế nào mà lại tách Gia Long ra khỏi danh sách những kẻ đi cầu viện ngoại bang, rồi ông lại tống chung vào một bị với Lê Chiêu Thống những người như Mạc Đăng Dung, Trần Trùng Quang, Lê Thế Tông. Mong ông Khánh vui lòng tra cứu lại và nói lại cho rõ, kẻo lại thành ra chuyện muốn gỡ tội cho người này chưa xong đã mắc luôn tội vu oan giá họa cho bao nhiêu người khác. Tôi không phải là một sử gia như gs. Vượng, nhưng cũng mạo muội múa rìu mà thưa với ông Khánh rằng:
Không phải Trần Trùng Quang, mà Trần Thiêm Bình (tức Trần Khang) mới là kẻ đi cầu viện quân Minh về đánh nhà Hồ. (việc xảy vào năm Giáp thân - 1404). Còn Trần Trùng Quang (tức Trần Quý Khoách , 1403-1413) là ông vua do hai ông: Đặng Dung (con ông Đặng Tất) và Nguyễn Cảnh Dị (con ông Nguyễn Cảnh Chân) tôn lên để tổ chức bộ máy kháng chiến chống quân Minh, tiếp sau cuộc khởi nghĩa chống Minh của Giản Định đế (1407-1409). Sau Trần Trùng Quang, Đặng Dung và Nguyễn Cảnh Dị bị Trương Phụ bắt, giải về Yên Kinh, nhưng đi đến giữa đường vua Trần Trùng Quang nhảy xuống biển tự trầm, các ông kia cũng đều tuẫn tiết cả. Trước đó, vua Trùng Quang có mấy lần cử sứ thần sang nhắc vua Minh giữ lời hứa và xin cầu phong nhưng vua Minh không nghe, đem giết sứ thần đi. Sau lại sai Nguyễn Biểu đến cầu phong với Trương Phụ. Bị Trương Phụ bắt giữ, Nguyễn Biểu khảng khái mắng và vạch trần bộ mặt giả nhân, giả nghĩa của vua tôi nhà Minh nên cũng bị Trương Phụ tức giận đem giết đi. Lẽ nào giáo sư Khánh lại hiểu lẫn lộn hai khái niệm cầu phong và cầu viện ?
Còn chuyện cầu viện quân Minh để chống lại nhà Mạc là thuộc về vua Lê Trang Tông (1533-1548) và An Thành hầu Nguyễn Kim, thì gs. Khánh lại đem gán cho vua Lê Thế Tông (1573-1599), tức là ông vua do Trịnh Tùng dựng lên lúc mới 7 tuổi (sau khi Trịnh Tùng giết vua Lê Anh Tông [1556-1573])
Riêng trường hợp Mạc Đăng Dung thì chưa thấy sử sách nào chép việc ông đi cầu viện ngoại bang. Chỉ có hành động trá hàng thôi. Và cho đến nay vẫn có rất ít sử gia hiểu rõ giá trị của hành động ngoại giao khôn khéo này. Chính nhờ khổ nhục kế trá hàng mà ông vua khai sáng ra vương triều Mạc (bấy giờ đã thành Thái thượng hoàng) đã lui được 20 vạn quân Minh do Cừu Loan và Mao Bá Ôn dàn ra ở biên giới chuẩn bị kéo vào xâm lược nước ta. Tôi thấy chỉ có vương triều Mạc khi thất thế đã khuyên nhau không đi cầu viện nước ngoài mà thôi. Ông Khánh khảo cứu không kỹ, nên đáng lẽ cần khen vương triều Mạc thì ông lại gán tội oan cho họ.(*1)
Ông Khánh coi tất cả những kẻ đi cầu viện lực lượng quân sự ngoại bang trước kia cũng như sau này chỉ là "câu chuyện thường tình", "cháy nhà van xóm", "không đáng trách cứ chút nào". Quả là một sự rộng lượng ở cấp siêu đẳng ! Nhưng thật đáng kinh hãi khi ông Khánh lại còn đem cả hiện tại và những người của hiện tại dồn chung vào một bị với quá khứ rồi rũ rối, xóc đều lên: ". . . trước đây không hiếm, và cả sau này nữa, khi thấy thế lực mình không đủ, phải đi xin viện trợ là điều không đáng trách cứ chút nào". Tôi tránh sao khỏi lỗi khinh suất và bất kính khi lại đi giảng giải cho giáo sư V.N. Khánh rằng không nên lẫn lộn hành động "đi xin viện trợ" để kiến quốc hay kháng chiến cứu quốc với hành động đi cầu viện quân ngoại xâm về giày mả Tổ và cắn chết gà nhà. Cũng là đi xin viện trợ cả thôi, giống nhau về hình thức nhưng hoàn toàn khác nhau về bản chất. Cào bằng rũ rối đến mức đó thì tổn hại cho con cháu chúng ta biết chừng nào, phải không giáo sư Khánh và tất cả các vị giáo sư đã tham dự hội thảo Gia Long ?
Ông Khánh còn muốn bào chữa tội "cõng rắn" cho Gia Long bằng một lập luận rất hình sự:
Gia Long có cho hoàng tử Cảnh đi làm con tin và đã ủy quyền cho Bá Đa Lộc ký kết một vài điều khoản. Xem xét động cơ thì đúng là chỗ này có nhiều điều lợi cho Pháp. Nhưng kết quả thì hiệp ước ấy đã không được thi hành, và sau khi Gia Long thành công, cũng không thấy Pháp đòi Gia Long phải thực hiện việc gì cả. Hiệp ước có mà như không. Chuyện giúp đỡ chỉ là chuyện nói mồm, ta không bị mất mát gì. Có thể chê Gia Long về việc này nhưng không thể lên án ông, vì chưa thành án. Chưa thành án thì làm sao có tội phạm được. Đó là luật hình sự hôm nay, mà ngày xưa cũng vậy.
Tiếp theo ông loay hoay lập luận một hồi về mối quan hệ không chính thức giữa Gia Long với Bá Đa Lộc và nước Pháp rồi thẳng thừng kết luận :
Nước Pháp không giao việc cho Bá Đa Lộc, tất nhiên không biết Gia Long là ai thì Gia Long biết đâu mà cõng Pháp về.
Nên mừng hay nên lo khi thấy trong thời kỳ đổi mới và mở cửa lại xuất hiện nhiều "trạng sư" hùng biện kiểu các ông Vượng, ông An, ông Đầu, ông Khánh ...?
Tiếc rằng "trạng sư" Khánh vận dụng luật nhưng lại không rành luật. Các cụ xưa đã dạy: án tại hồ sơ (thôi, vấn đề này hơi dài nên tôi sẽ bàn vào dịp khác cùng với việc luật sư Trương Thị Hòa ca tụng vua Gia Long và luật Gia Long.). Có một điều cần nói ngay là ông Khánh và nhiều vị gíáo sư khác đã không biết hoặc vờ không biết đến một đạo luật không thành văn từng tồn tại vài ngàn năm nay trên bia miệng dân ta, vĩnh viễn không cho phép bất cứ kẻ nào - cả lũ cướp nước ngoại xâm lẫn lũ bán nước "nội xâm" - vi phạm : luật bảo vệ toàn vẹn chủ quyền đất nước của dân tộc Việt Nam. Kẻ nào vi phạm tất bị trừng phạt. Và để thực thi triệt để luật này, biết bao nhiêu thế hệ anh hùng liệt sĩ, mấy nghìn năm qua, đã không tiếc xương máu chiến đấu, hy sinh.
Việc cầu viện các lực lượng quân đội ngoại bang dày xéo đất nước thì dù đã thực thi hay chưa thực thi, dù thành hay bại, dù gieo tai họa cho đất nước nhiều hay ít . . . thì khi đã có ý đồ và chủ trương ********* đó, nhằm bảo vệ quyền lợi của bản thân và của dòng họ mình, cũng dứt khoát bị đời đời lên án trên đất Việt này.
Trong cuộc hội thảo cũng có một khía cạnh khá hài hước: các vị học giả, giáo sư, tiến sĩ, phó tiến sĩ người thì nói thế này, kẻ thì nói thế nọ, tựu trung lại thống nhất được với nhau rằng:việc rước năm vạn quân Xiêm về Rạch Gầm - Xoài Mút cũng chưa phải là hành động cõng rắn .. ; việc gửi hoàng tử Cảnh cho cố đạo Bá Đa Lộc làm con tin để cầu viện Pháp cũng chẳng phải là có ý đồì rước voi. Và hài hước đạt đỉnh cao ở chỗ chính các vị ấy - hằng ngày cổ động cho tinh thần "tôn sư trọng đạo" - đều đồng loạt chống lại các thày giáo bậc tiểu học của mình bằng cách trưng ra những "kết luận mới" hết sức vu vơ, đầy chất xuyên tạc và ngụy biện hòng bác bỏ những lời dạy dỗ, những "kết luận cũ" đúng đắn và vẫn giữ nguyên giá trị. Chẳng trách các vị chỉ đạo Hội thảo đã hết sức mừng rỡ khi thấy:
"Trong 50 bản báo cáo mà Ban tổ chức nhận được, không có báo cáo nào mô tả thời Gia Long một cách đen tối cũng không có báo cáo nào công khai bày tỏ sự tán đồng với một số kết luận cũ (T.K nhấn mạnh), như đó là một triều đại cực kỳ ********* hay đó là một triều đại đối nghịch sâu sắc với mọi quyền lợi của các tầng lớp nhân dân...
(...) Thậm chí cũng có báo cáo cho rằng Gia Long phải chịu một phần trách nhiệm về những biến cố đau thương của dân tộc ở nửa sau của thế kỷ XIX. Liệu điều này có thỏa đáng không ?.
Xu hướng tư duy lịch sử theo kiểu đó được những người tổ chức hội thảo cho là "đổi mới" và đáng trân trọng. Còn có báo cáo nào đi chệch xu hướng này thì lập tức được cảnh báo "Liệu điều này có thỏa đáng không ?." Thế mới biết trong nghiên cứu khoa học khi người ta mất phương hướng, không tinh tường nêu rõ chuẩn mực trên cơ sở quan điểm và phương pháp luận đúng đắn để minh định phải - trái, đúng - sai, thì hậu qủa thật tai hại và đáng buồn.
AI THỐNG NHẦT ĐẦT NƯỚC : QUANG TRUNG HAY GIA LONG ?
Lâu nay người ta ít lưu tâm đến ý kiến của linh mục Nguyễn Phương vì chẳng qua ông cũng chỉ rập theo ý kiến của sử gia Trần Trọng Kim trước kia:
"Thế tổ khởi binh chống nhau với Tây Sơn ở đất Gia Định từ năm Mậu Tuất (1778) kể vừa 24 năm, mới dứt được nhà Tây Sơn, thu phục được giang sơn cũ của chúa Nguyễn khi xưa và họp cả Nam Bắc lại thành một mối. (Việt Nam sử lược - q.II, tr. 69) (...) Bởi vậy cho nên không những là ngài khôi phục được nghiệp cũ mà lại thống nhất được sơn hà..." (Sđd -Tr.184)
Mấy sử gia nước ngoài chẳng qua cũng chép giống ông Nguyễn Phương, nghĩa là cùng chép theo Trần Trọng Kim cả mà thôi. Chuyện này không có gì lạ. Chỉ lạ là bây giờ sau hơn 50 năm VNDCCH và XHCN, sau 10 năm đổi mới và mở cửa và, chỉ còn hơn 30 tháng nữa thì nhân loại đã bước vào thế kỷ XXI, thế mà gs. Trần Quốc Vượng còn tốn công bươi lại mớ ý kiến cũ mèm đó, mà rằng :
Cho nên cũng không phải là quá đáng lắm khi linh mục Nguyễn
Phương và một số nhà sử học nước ngoài khác - từ phe xã hội chủ nghĩa (cũ) đến phe tư bản chủ nghĩa - cho rằng Nguyễn Ánh là người trên thực tế đã thống nhất đất nước (TQV gạch dưới) chứ không phải ông vua anh hùng Nguyễn Huệ - Quang Trung, mặc dù ông vua 3 lần vĩ đại này đã gạt bỏ những thế lực quân chủ thối nát ở Đàng Trong, Đàng Ngoài và những lực lượng ngoại xâm đứng đằng sau những quyền lực khốn nạn ấy. Và như vậy, xét về mặt lịch sử khách quan là đã góp phần rất lớn vào công cuộc thống nhất đất nước.
Ông Vượng dùng từ "khác" không đúng chỗ, vô tình đã cải hoán, áp đặt quốc tịch mới cho Lm. Nguyễn Phương. Ông lại còn thành tâm xúc động:
Đứng về mặt cá nhân tôi hay là của chúng ta nữa nhỉ, cũng đáng nên "khâm phục" dù "chút chút" - Nguyễn Ánh - một người có cá tính mạnh mẽ, từ một cậu bé con của một ông chúa bị giết hại trong tù, gần như đã nhiều lúc không còn một mảnh giáp, không còn một tấc đất, đã lấy lại được quyền bính trong cả nước Việt Nam, từ Lạng Sơn đến Cà Mau...
Nghe lập luận kiểu này quả là mọi người cũng đáng phải "khâm phục" Trần Quốc Vượng "nhiều nhiều". Nhưng dù sao, trước lối ngụy biện đầy rẫy mâu thuẫn trong đó, tôi cũng xin mạn phép hỏi ông:
1- Chẳng lẽ Nguyễn Huệ cùng với anh em mình lãnh đạo nhân dân khởi nghĩa quật đổ hai triều đại phong kiến thối nát , Nguyễn - Đàng Trong và Lê Trịnh - Đàng Ngoài, chấm dứt hai thế kỷ chia cắt đất nước, trên thực tế lại chưa phải là người thực hiện sự nghiệp thống nhất đất nước ?
2- Chẳng lẽ Nguyễn Huệ lãnh đạo nhân dân ta từ Nam chí Bắc đánh tan 5 vạn quân Xiêm - do Nguyễn Ánh cõng về - ở Rạch Gầm Xoài Mút và quét sạch 20 vạn quân Thanh - do Lê Chiêu Thống rườc về - ở Thăng Long để bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ thống nhất của Việt Nam mình, lại mới chỉ được quý vị sử gia ưu ái công chứng là "góp phần rất lớn vào công cuộc thống nhất đất nước" ?
Chắc ông Vượng thừa biết, Nguyễn Ánh đã mấy phen chạy bạt phong long thổ khi Nguyễn Huệ còn sống và chỉ khi người anh hùng dân tộc của chúng ta qua đời rồi, lợi dụng lúc triều đình Nguyễn Tây Sơn lục đục, và nhờ vào sự cầu viện nước ngoài mới đánh bại được Quang Toản (con của hoàng đế Quang Trung) để khôi phục quyền lợi của dòng họ và lên ngôi hoàng đế, giữ quyền cai trị một giang sơn đã thống nhất sẵn từ trước. Vậy về mặt "lịch sử khách quan" không thể - "như linh mục Nguyễn Phương và các sử gia nước ngoài khác" trước đây, cũng như sử gia Trần Quốc Vượng hiện nay - cho rằng "Nguyễn Ánh là người trên thực tế đã thống nhất đất nước"
Về mặt "lịch sử khách quan" thực ra cần phải nói một cách chính xác - như nhân dân ta xưa nay thường nghĩ:
Trên thực tê, Nguyễn Ánh chỉ là người thừa hưởng sự nghiệp thống nhất đất nước do Hoàng đế Anh hùng Quang Trung để lại. Nguyễn Ánh chỉ có công củng cố sự nghiệp thống nhất đó mà thôi.
GIA LONG LÀ NGƯỜI VẬN DỤNG CƠ CHẾ THỊ TRƯỜNG ?
Trong bản tổng kết hội thảo khoa học về thời Gia Long, gs. Nguyễn Phan Quang đã tóm tắt tương đối đầy đủ những luận điểm chính của các báo cáo và tham luận Với ý thức thận trọng vốn có, ông và ban tổ chức hội thảo đã nhận định :
"Những vấn đề được đề cập trong ngót 60 báo cáo cũng như những ý kiến trao đổi tại hội nghị thật phong phú đa dạng, nhưng cũng rất tập trung, thể hiện rõ một bước tiến mới trong nhận thức của mỗi chúng ta (TK. nhấn mạnh) để cùng nhau tiếp cận hơn nữa những sự thật lịch sử diễn ra ngót 200 năm trước, xoay quanh mọi lĩnh vực của xã hội Việt Nam thời Gia Long, các chính sách quản lý đất nước của triều vua Gia Long và cả chân dung đích thực của vua Gia Long nói riêng".
Trong bản tổng kết Ban tổ chức cũng đã tự đánh giá là cố gắng phản ánh các ý kiến một cách "trung thực khách quan" và đã "chốt lại được những vấn đề cơ bản nhất đã được trao đổi" nhưng rất tiếc ban tổ chức không hề có ý kiến phân định đúng sai (với những ý kiến rành rành là sai cũng bỏ qua). Cả bản Đề dẫn lẫn bản Tổng kết đều thiếu hẳn tính định hướng. Phải chăng các vị quan niệm như thế mới là đảm bảo dân chủ và tự do trong khoa học. Không, dân chủ và tự do không có nghĩa là muốn nói gì thì nói bất chấp sự thật lịch sử, bất chấp nếp cảm, nếp nghĩ đúng đắn của dân tộc.
Nhiều sự thật lịch sử sáng tỏ như ban ngày, mọi sử sách đều đã ghi chép kể cả cuốn Việt Nam sử lược của sử gia Trần Trọng Kim viết dưới thời thuộc địa (Pháp) - nửa phong kiến (Nguyễn) ; thế mà nhiều nhà nghiên cứu cứ phớt lơ, có khi còn làm bộ nghi ngờ rồi nêu lên y như một giả thiết khoa học; Ban tổ chức hội thảo cũng lơ đi coi như không có gì xảy ra, tất cả đều là nghiêm chỉnh, khoa học ráo trọi.
Tội ác của quân xâm lược Xiêm thì dân ta đã quá rõ, sử sách cũng đã ghi quá rõ; thế mà gs. Vũ Ngọc Khánh lại nêu như một giả thiết mới trong tham luận khoa học của mình : "Chắc rằng quân Xiêm cũng gây ra một số thiệt hại gì đó". Thử hỏi có cần đặt ra những giả thiết khoa học kiểu này không ? Trong khi chính sử gia Trần Trọng Kim đã phải ghi :
"Từ đó quân Xiêm ỷ thế đi đến đâu quấy nhiễu dân sự, làm nhiều điều tàn ác, cho nên lòng người oán hận lắm." (VNSL- QII- Tr.111)
Về chính sách đúng đắn của vua Quang Trung, sử gia Trần Trọng Kim đã ghi :
"Nguyễn Huệ đã dứt được họ Trịnh rồi vào thành Thăng Long, xuống lệnh cấm quân lính không được cướp phá dân gian. . .". (tr.121)
Thế mà gs. Trần Quốc Vượng lại viết :
"Quân Tây Sơn (...) ra Trung thì tàn phá Hội An (Faifoo), 10 năm sau còn chưa phục hồi lại được, ra Bắc thì phá Vị Hoàng, Phố Hiến và có đâu chừa lắm cả Thăng Long"
Việc quân lính Tây Sơn có kẻ phá đổ bia tiến sĩ ở Văn miếu thì
Nguyễn Huệ đã nhận lỗi:
Thôi thôi thôi việc đã rồi
Trăm điều hãy cứ trách lỗi vào ta
Nay mai dựng lại nước nhà
Bia nghè lại dựng trên tòa muôn gian
Thôi cũng đừng đổ oan cho thằng Trịnh Khải.
Một lời cáo lỗi khẳng khái và chân thực như thế lại được ông Vượng đưa ra làm dẫn chứng để kết tội Tây Sơn. Thế mới biết chỗ đứng và cách nhìn thế nào thật là cực kỳ quan trọng.
Nhưng đáng kinh ngạc hơn cả là ông Vượng còn hư cấu, đặt giả thiết rồi qui thành vấn đề lớn lao làm bài học cho hôm nay. Ông viết:
Nguyễn Ánh - Gia Long đã vận dụng cơ chế thị trường và đã biến Sài Gòn miền Nam thành nơi sản xuất và xuất khẩu lúa gạo ra Đông Nam Á để đổi lấy các sản phẩm công nghiệp phương Tây, cố nhiên hàng nhập khẩu được ưu tiên hàng đầu là vũ khí chống lại Tây Sơn. Tôi không muốn, không cần bình luận về ý đồ chủ quan của Nguyễn Ánh. Nhưng Nam Bộ cho đến nay vẫn quen về cơ chế thị trường hơn miền Bắc. Có nhiều nguyên nhân lắm. Song phải chăng cũng có vai trò Nguyễn Ánh.
Xin thưa với ông Vượng rằng những người vận dụng cơ chế thị trường là các Chúa Nguyễn (nhưng không có vai trò nào của Nguyễn Ánh), và cha con ông Mạc Thiên Tích, và ngài Tả quân Lê Văn Duyệt. Cứ khảo sát lịch sử các vùng đô thị Hội An, Cù lao Phố, Sài Côn, Hà Tiên. . .trong khoảng 300 năm qua là rõ ngay. Nhất là ở đô thị cổ Hội An hiện nay thì nhiều di tích cổ như nhà cửa, chùa chiền, cầu quán do các thương nhân người Việt, người Nhật, người Tàu . . . xây dựng nên từ cách đây chừng 300 năm vẫn còn đó. (Theo sự hiểu biết rất cạn hẹp của tôi thì Hội An không bị Tây Sơn đốt phá. Còn như nếu ông Vượng khai quật được chứng tích Tây Sơn đốt phá Hội An cụ thể ra sao thì xin ông cứ trưng bày ra cho mọi người được thực mục sở thị. Việc nghiên cứu lịch sử của cả một dân tộc, một đất nước đâu có thể cứ nói khơi khơi mà được.) Ai đã từng bỏ công nghiên cứu Đàng Trong hẳn đều thấy rằng công lao mở mang vùng đất phía nam Đất Nước ta là thuộc về các Chúa Nguyễn ( tất nhiên là phải trừ chúa Nguyễn Ánh vì bấy giờ ông còn bận mải đánh nhau với Tây Sơn). Sau này khi thắng Tây Sơn rồi, không may ông lại thành tù binh của ý thức hệ Tống Nho, nên ông đã đóng sập cửa lại không giao thương buôn bán gì hết.("dĩ nông vi bản" và "trọng nông ức thương" mà). Nếu quả ông là người thích thương mại và ham cơ chế thị trường hẳn ông đã trụ lại đất Sài Côn - Gia Định chứ đâu có co về Phú Xuân để lo việc xây cung điện, tôn miếu, lăng tẩm ; hẳn ông đã không từ chối việc buôn bán với nước ngoài. . . Ông ghét đại công thần Lê Văn Duyệt vì nhiều lẽ, nhưng rất hiếm nhà nghiên cứu lưu ý đến cái lẽ rất cơ bản là do ông Tổng trấn Gia Định thành này lại đi ưu ái, nâng đỡ cái đám thương nhân cả Hoa lẫn Việt (nhận phú thương Bốn Bang người Hoa làm dưỡng tử (con nuôi); sau này Bốn Bang trở thành một yếu nhân trong cuộc khởi nghĩa Lê Văn Khôi và cuối cùng bị xử lăng trì ở Huế) (*2). Sau này các vua kế nghiệp như Minh Mệnh, Thiệu Trị, Tự Đức vẫn trung thành với đường lối trọng nông ức thương, bế quan tỏa cảng của tiên đế Gia Long nên dất nước Đại Nam mới ra nông nỗi cơ sự như lịch sử đã chứng kiến.
Thật là khổ tâm khi thấy những người chưa từng nghiên cứu lịch sử cũng bắt chước, nói theo các sử gia, lại còn có phần vượt trội hơn cả thày:
(...) Có thể nói, Gia Long đã đặt được những viên gạch đầu tiên khá vững chắc trong công cuộc xây dựng đất nước. Về đối nội, với những chiếu chỉ kịp thời khuyến khích nông nghiệp và thương nghiệp. (Về mặt ngữ pháp đây là một câu què.TK.) Về đối ngoại, Gia Long thiết lập bang giao với hàng chục nước như Anh, Pháp, Trung Hoa, Miến Điện ... thương nhân lữ khách nước ngoài ra vào tấp nập, điều đó chứng tỏ Gia Long không hẳn "bế quan tỏa cảng ..." (Nguyễn Cẩm Thúy)
- Chiếu chỉ kịp thời khuyến khích thương nghiệp ư ?
Đào đâu ra thứ chiếu chỉ này ? Không thấy đưa dẫn chứng.
- Thiết lập bang giao với hàng chục nước ư ?
Tôi ngờ rằng tác giả chẳng hiểu thế nào là "thiết lập bang giao."
- Lại cả chuyện thương nhân lữ khách nước ngoài ra vào tấp nập. (!?)
Đúng là hư cấu vong mạng; coi Hội thảo chẳng khác chi vườn hoang, tha hồ múa gậy. Gọi những người làm khoa học kiểu này là điếc không sợ súng tưởng cũng không phải là quá đáng.
Nếu tác giả những dòng trên chỉ cần nghiêm túc một chút, giở ngay cuốn Việt Nam sử lược là lập tức nhận thấy không thể tùy tiện bịa đặt:
"Ở ngoài thì ngài (tức vua Gia Long) lo sự giao hiếu với nước Tàu, nước Tiêm, nước Chân Lạp, khiến cho nước Việt Nam lúc bấy giờ trong ngoài đều được yên trị" (QII- Tr. 171)
(...) Việc giao thiệp với nước Hồng Mao. Năm Qúi hợi (1803), nước Hồng Mao (tức là Anh - Cát - Lợi) sai sứ là ông Robert đem đồ phương vật sang dâng và xin cho vào mở cửa hàng buôn bán ở Trà Sơn, thuộc Quảng Nam. Vua Thế tổ không nhận lời, và cũng không cho mở cửa hàng. Sau người Hồng Mao còn đưa thư sang hai, ba lần nữa, nhưng ngài vẫn một niềm từ chối không chịu (Tr.181)
(...) "Đến khi Nã Phá Luân thất thế, dòng dõi nhà vua cũ lại trung hưng lên, bấy giờ sự chiến tranh đã yên thì mới có tàu sang buôn bán ở phương Á Đông. Năm Đinh sửu (1817), có chiếc tàu La Paix của hiệu Balguerie, Sarget et Cie chở đồ hàng sang bán, nhưng mà những đồ hàng ấy người Việt Nam ta không dùng được, lại phải trả về. Vua Thế tổ tha không đánh thuế" (Tr.181)
Có một sự kiện cũng thú vị là trong khi ông Trần Trọng Kim chép rõ tư thế kẻ cả của vua Gia Long, hạch sách vua Tiêm La xử sự không đúng với vua Nặc Ông Chân của Chân Lạp :
"Năm Tân Mùi (1811) vua Thế tổ cho sứ đưa thư sang trách nước Tiêm La sinh sự. Năm sau, vua Tiêm La sai sứ sang phúc thư lại rằng : Việc ấy (tức việc quân Tiêm La sang đánh chiếm thành La Bích của Chân Lạp) là muốn giảng hòa cho anh em Nặc Ông Chân, chứ không có ý gì cả. Vậy xin để Việt Nam xử trí thế nào, Tiêm La cũng xin thuận." (QII- Trang 180) ấy thế mà sử gia Trần Quốc Vượng lại hư cấu ra chuyện : "bị Xiêm khống chế, gây áp lực song Nguyễn Ánh vẫn tìm mọi cách để thoát ra được sự khống chế đó".
Lại có thêm một tham luận không kém phần thú vị và cảm động. Sau khi ca tụng công đức vua Gia Long khuyến khích về ngoại thương, công lao thống nhất đất nước và xây dựng Sài Gòn - Gia Định "trở thành trung tâm kinh tế, xã hội, văn hóa của miền Nam", pts. Lê Hồng Liêm đã kết thúc bản tham luận của mình bằng một giọng văn chan chứa xúc cảm nuối tiếc:
(...) Nguyễn Ánh đến Sài Gòn lần đầu lúc 15 tuổi, 27 năm sau, trở thành vị vua đầu triều Nguyễn : Vua Gia Long và gần 20 năm làm vua, không thấy sử quán triều Nguyễn ghi lại, có lần nào vị vua Gia Long trở lại thăm đất Sài Gòn Gia Định, hành cung trong thành Bát Quái, có lần nào được đón con người khởi sự từ đất Sài Gòn chăng ? Dù sao đi nữa, dù Nguyễn Ánh hay vua Gia Long vẫn gắn bó với Sài Gòn và Sài Gòn vẫn ghi dấu của nhân vật lịch sử ấy.
Nghe phảng phất như một ca khúc quen thuộc được nhái thêm lời mới: "Từ vùng đất này Người đã ra đi, cầu cứu Xiêm, Tây chưa thấy trở về . . . "
Nghiên cứu lịch sử mà không cần đến sự kiện, bỏ qua sự kiện, thậm chí hư cấu thêm thắt sự kiện lại diễn đạt hùng hồn hoặc cảm khái, lâm ly như kiểu ông Vượng, ông Khánh, ông Liêm thì không khéo lại hình thành một trường phái mới trong công cuộc nghiên cứu lịch sử nước nhà (cụ thể là bản triều Nguyễn ta). Sự xúc cảm lại còn dâng đến độ - trên báo chí cũng như trong hội thảo - kiến nghị việc đặt lại tên đường Gia Long để hiển danh công đức của ngài đối với dân tộc. Chỉ tiếc rằng những người kiến nghị này còn thiếu sự công bằng vì quên mất "công đức" của các ngài Trần Thiêm Bình, Lê Chiêu Thống. Thiết tưởng chẳng nên có chuyện "nhất bên trọng, nhất bên khinh" như thế.
Rải rác trong những tham luận khác còn xuất hiện nhiều ý kiến sai lầm chuyên dùng giọng ca tụng khơi khơi, không dẫn chứng, không bằng cớ hoặc xuyên tạc, bóp méo sự kiện lịch sử... Không có thời gian phân tích hết ở đây.
Đối với những ý kiến có khía cạnh đúng, như của các tác giả : Lê Văn Anh, Nguyễn Văn Hoa, Phạm Hồng Việt (ĐHSP Huế), Phạm Minh Thảo (NXB Văn hóa thông tin Hà Nội), Võ Xuân Đàn (ĐHSP TP Hồ Chí Minh), Cao Tự Thanh... tôi cũng không có hoàn cảnh phân tích để nêu bật những điểm khả thủ của từng tham luận. Riêng tham luận của Cao Tự Thanh, bên cạnh những ý kiến sâu sắc, đúng đắn, tôi thấy cần có dịp thảo luận thêm với tác giả về khái niệm : thế nào là quá trình thống nhất đất nước và thế nào là hoàn tất quá trình đó ? Đặc biệt, đối với ý kiến: "Cho nên mặc dù đều là những người yêu nước theo kiểu của họ, tất cả các vua triều Nguyễn từ Gia Long đến Tự Đức cũng vẫn bất lực trong việc biến vương triều thành động lực chính trị thúc đẩy đồng thời nhất hóa vào với sự phát triển nửa đầu thế kỳ XIX...", tôi ngờ rằng tác giả có phần quá độ lượng, do đó đã mở quá rộng nội hàm khái niệm "người yêu nước". Thực tế lịch sử và chuẩn mực của dân tộc ta - và chắc hẳn cũng như của mọi dân tộc khác - không cho phép người ta xếp những Trần Thiêm Bình, Lê Chiêu Thống, Nguyễn Ánh, những Pétain, Laval, Uông Tinh Vệ... vào danh sách những "người yêu nước", dù bất cứ theo kiểu nào. Gọi những vị này là những "người yêu bản thân họ" hoặc những "người yêu dòng họ" mới thỏa đáng chăng ?
KẾT LUẬN
1. Dù đổi mới tư duy kinh tế, chính trị hay lịch sử v...v... thì đối với những "kết luận cũ" và những quan điểm "cũ" đã được thực tiễn xác minh là đúng, không ai có quyền được thay thế bằng những "kết luận" phi lịch sử, phi khoa học, cho dù tất cả những cái đó được dán nhãn hiệu mới.
2. Nghiên cứu phát hiện và trình bày những quan điểm về những vấn đề lịch sử - cũng như bất cứ vấn đề khoa học nào - cần phải tôn trọng sự kiện, tuyệt đối không được thêm, bớt hoặc bóp méo, xuyên tạc. Đặc biệt phải có phương pháp luận khoa học hiện đại và cái chuẩn cao nhất, quan trọng nhất - của công tác nghiên cứu khoa học lịch sử nói riêng và nghiên cứu khoa học nói chung - là phải đóng góp vào sự phát triển của dân tộc và đất nước. Đây là những điều đã xưa như trái đất nhưng vẫn cần thiết phải nhắc lại vì thấy quá nhiều người tham gia hội thảo về thời Gia Long đã vô tình hoặc cố ý vi phạm.
3. Chỉ đạo, nghiên cứu khoa học nói chung và tổ chức một hội thảo khoa học nói riêng không thể thiếu tính định hướng và tinh thần phê phán. Dân chủ trong nghiên cứu và thảo luận không có nghĩa là thả nổi để mặc những ý kiến phi khoa học lũng đoạn hội nghị. Ý kiến của người nghiên cứu khoa học có thể đúng, có thể sai nhưng dù thế nào thì cũng phải dựa trên sự kiện và những lập luận khoa học. Ai không đảm bảo những tiêu chuẩn này thì người chỉ đạo nghiên cứu hoặc tổ chức hội thảo cần phải chân thành và thẳng thắn phê phán. Tôi ngờ rằng những người tổ chức hội thảo về Gia Long không dành thì giờ cần thiết để kiểm tra lại các sự kiện và nhất là chưa xác định rõ mục đích hội thảo. Cũng nên nói thêm về việc lựa chọn đề tài hội thảo. Đây là lần thứ ba Viện KHXH tổ chức hội thảo về triều Nguyễn. Rất tiếc hội thảo về anh hùng Quang Trung lại chưa tổ chức được lấy một lần. Nhiều vị anh hùng tiêu biểu cho tinh thần quật cường, vì nghĩa của nhân dân miền Nam cũng bị bỏ quên hoặc chỉ khoán cho các địa phương. Như thế, với cương vị một cơ quan khoa học cấp Trung ương đóng ở phía Nam thử hỏi Viện KHXH tại Tp. Hồ Chí Minh đã xử sự công bằng và thỏa đáng với lịch sử dân tộc chưa ?
Cuối cùng, dù hết sức khổ tâm, tôi vẫn phải nhắc lại một lần nữa rằng: hội thảo khoa học về thời Gia Long thiếu tính khoa học và tính định hướng. Thật khó có thể nhất trí với nhận định của Ban tổ chức hội thảo coi đây là "một bước tiến mới trong nhận thức của mỗi chúng ta". Còn nếu các vị cứ cố tình khẳng định một cách sang trọng như thế, thì, theo ý của riêng tôi :
Hội thảo về thời Gia Long không phải là một bước tiến về phía trước mà là một bước tiến vòng về phía sau, sau cả Đại Nam thực lục và Việt Nam sử lược.
TP Hồ Chí Minh , 15 - III - 1997
TRẨN KHUÊ
-----TRẨN KHUÊ
*1 : Xem "Trần Khuê - Cần hiểu đúng Nguyễn Bỉnh Khiêm và vương triều Mạc !" [NGHIÊN CỨU VÀ TRANH LUẬN -NXB. Khoa học xã hội Hà Nội -1996 - tr.236]
*2 : Xem "Trần Khuê - Một cái nhìn về nhà Nguyễn." Sđd. tr.283.
Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh nói về nhà Nguyễn
…Xin cho tôi được chọn và trích dẫn ra đây một vài bài viết của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh từng kịch liệt phê phán vương triều nhà Nguyễn trong suốt nửa thế kỷ, nhằm giúp chúng ta có cơ sở thẩm định về quan điểm chính trị và học thuật của một số người làm công tác trong lĩnh vực nghiên cứu Sử học hiện nay.
- Trong thư gửi ông Utơlây, ngày 16/10/1919, Nguyễn Ái Quốc viết: "Ngay trong cái cung điện Huế cũ kỹ và tối tăm, mà cuộc sống tù hãm, trụy lạc đã nhấn chìm những người sống trong đó vào sự nhu nhược, đến nỗi họ dửng dưng trước mọi việc diễn ra bên ngoài…”
- Trong ''Báo cáo gửi Quốc tế Cộng sản'' ngày 21/9/1923, Nguyễn Ái Quốc viết: ''Triều đình và vua quan (nhà Nguyễn) lệ thuộc tuyệt đối vào chính quyền Pháp. Họ bị chủ Pháp khinh bỉ và nhân dân ghét''.
- Trong bài ''Nên học sử ta'' đăng trên báo Việt Nam độc lập, ngày 01/02/1942, Nguyễn Ái Quốc viết: ''Trước khi vua Gia Long bán nước cho Tây, nước ta vẫn là nước độc lập”. ''Vì muốn giành làm vua mà Gia Long đem nước ta bán cho Tây. Thế là giang san gấm vóc tan tác tiêu điều, con Lạc cháu Hồng hoá làm trâu ngựa''.
-Trong bài diễn ca ''Lịch sử nước ta'', do Việt Minh Tuyên Truyền Bộ xuất bản, tháng 2/1942, Nguyễn Ái Quốc đã viết về vua Gia Long như sau:
''Gia Long lại dấy can qua
Bị Tây Sơn đuổi,
chạy ra nước ngoài
Tư mình đã chẳng có tài
Nhờ Tây qua cứu,
tính bài giải vây
Nay ta mất nước thế này
Cũng vì vua Nguyễn
rước Tây vào nhà
Khác gì cõng rắn cắn gà
Rước voi giày mả, thiệt là ngu si”.
Và Nguyễn Ái Quốc đã viết về vua Tự Đức như sau:
''Nay ta mất nước nhà tan
Cũng vì những lũ vua quan ngu hèn
Năm Tự Đức thập thất niên
Nam Kỳ đã lọt dưới quyền giặc Tây
Hăm lăm năm sau trận này
Trung Kỳ cũng mất,
Bắc Kỳ cũng tan
Ngàn năm gấm vóc giang san
Bị vua họ Nguyễn
đem hàng cho Tây!
Tội kia càng càng đắp càng dày
Sự tình càng nghĩ
càng cay đắng lòng''.
Trong bài diễn ca này, Nguyễn Ái Quốc đã điểm những cột mốc lịch sử quan trọng như sau: "Năm 1794, Gia Long thông với Tây. Năm 1847, Tây bắt đầu đánh nước ta. Năm 1862, vua nhà Nguyễn bắt đầu hàng Tây".
- Trong "Báo cáo đọc tại Đại hội các đoàn thể cách mạng Việt Nam ở nước ngoài” họp tại Thành phố Liễu Châu (tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc), vào tháng 3/1944, Nguyễn Ái Quốc đã phát biểu: ''Năm 1862, vua Tự Đức ký hiệp ước bán nước, cắt nhượng ba tỉnh Sài Gòn, Biên Hoà, Mỹ Tho cho giặc Pháp''.
- Trong ''Trả lời điện phỏng vấn của Dân quốc Nhật báo” (Trung Quốc), ngày 3/4/1949, Hồ Chủ tịch đã viết bài về Bảo Đại - ông vua cuối cùng của vương triều Nguyễn như sau: "Vĩnh Thụy trở về nước với hơn 10.000 viện binh Pháp để giết hại thêm đồng bào Việt Nam. Vĩnh Thụy cam tâm bán nước. Vĩnh Thụy làm tay sai cho thực dân, là một tên phản quốc”.
- Trong quyển ''Thường thức chính trị'' do Nhà xuất bản Sự Thật ấn hành lần đầu năm 1954, Bác Hồ chỉ rõ: "Hơn 80 năm trước đây, đế quốc Pháp thấy nước ta người đông, của nhiều, bèn dùng vũ lực sang cướp nước ta. Giai cấp phong kiến (vua, quan) thì hủ bại hèn nhát, chỉ biết bán nước, không dám chống giặc".
- Trong ''Báo cáo về Dự thảo Hiến pháp sửa đổi'' tại kỳ họp thứ XI Quốc hội khoá I, ngày 18/12/1959, Bác Hồ viết: ''Giữa thế kỷ XIX, đế quốc Pháp bắt đầu xâm lược nước ta: Bọn vua quan phong kiến đã đầu hàng giặc ngoại xâm và bán nước ta cho đế quốc Pháp. Trong gần một thế kỷ, đế quốc Pháp đã cấu kết với giai cấp phong kiến để thống trị nước ta một cách vô cùng tàn bạo''.
Quan điểm của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh đối với lịch sử là rất sòng phẳng, phân minh. Người không hề công kích các chúa Nguyễn. Cùng với việc kịch liệt phê phán Gia Long và Tự Đức, Người đã từng viết bài trên báo chí nước ngoài để đề cao tinh thần yêu nước của 3 ông vua thứ 8, thứ 10 và thứ 11 của vương triều nhà Nguyễn là Hàm Nghi, Thành Thái, Duy Tân. Trong báo cáo gửi Quốc tế Cộng sản ngày 12/7/1940, Nguyễn Ái Quốc viết: ''Năm 1885 vua Hàm Nghi và năm 1916 vua Duy Tân đã đứng ra lãnh đạo chống Pháp''.
Chúng ta còn được biết thêm một sự kiện rất lý thú: Ngày 24/02/1920, Nguyễn Ái Quốc đã nhận được thư của Hoàng thân Vĩnh San (vua Duy Tân), gửi cho Chủ nhiệm báo L'Humanité về việc đòi độc lập cho Việt Nam. Trung tuần tháng 3/1920, Nguyễn Ái Quốc gặp hai đồng chí Mácxen Casanh, Giăng Lông Ghê và báo L'Humanité đã mời Nguyễn Ái Quốc đến trụ sở để bàn về vấn đề này.
Sau khi Đảng Cộng Sản Việt Nam ra đời, trải qua 15 năm hoạt động bí mật trong thời kỳ tiền khởi nghĩa, Đảng đã từng kịch liệt lên án vương triều nhà Nguyễn (Chính phủ Nam triều) và ông vua “bù nhìn Bảo Đại”.
- Trong Báo cáo chính trị đọc tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ I của Đảng (27-31/3/1935), đồng chí Tổng Bí thư Lê Hồng Phong chỉ rõ: Chính sách mới của đế quốc Pháp và mưu mô mới của bọn thống trị bản xứ là ''trả quyền cho bù nhìn Bảo Đại, cải cách Nam triều, lập nguyên lão nghị viện. Thi hành các chính sách ấy, không phải trở lại điều ước nô lệ năm 1884 như nhiều người đã tưởng mà là kiên cố quyền thống trị của đế quốc Pháp''.
- Trong Nghị quyết của cuộc Hội nghị Trung ương lần thứ VI nổi tiếng (6-8/11/1939), do đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ trình bày, đã phân tích kỹ:“Chính phủ Nam triều Bảo Đại đã hoàn toàn bán mình cho đế quốc Pháp, làm tay sai đắc lực cho đế quốc trong cuộc đàn áp phong trào cách mệnh năm 1930-1931". "Bảo Đại đã hoàn toàn làm nô lệ một cách vô liêm sỉ cho đế quốc".
Qua một số ít tư liệu mà tôi trích dẫn trên đây, tự nó, đã xác minh quan điểm chính thống về Sử học của Bác Hồ và của Đảng Cộng Sản Việt Nam trong việc đánh giá vương triều nhà Nguyễn đã và đang bị một số nguời cố tình phản bác.
Quả thực cho đến nay, không phải trong giới Sử học ai cũng đồng thuận với khuynh hướng tư tưởng ấy. Ngay tại cuộc hội thảo lần này, không ít người như giáo sư Văn Tạo – nguyên Viện trưởng Viện Sử học đã khẳng định: "Thống nhất đất nước của Tây Sơn là gắn với độc lập dân tộc và toàn vẹn lãnh thổ, còn thống nhất đất nước của vua Gia Long nhờ cắt đất dâng cho thực dân mà có được. Đây rõ ràng là có tội như ông cha ta đã từng phê phán là ''Rước voi về giày mả tổ'', ''Cõng rắn cắn gà nhà''".
Tại Thành phố Hồ Chí Minh trong nhiều năm qua, tôi biết rõ giáo sư Trần Văn Giàu - một nhà Sử học lão thành bậc thầy được cán bộ và nhân dân mến mộ, cũng đã giữ quan điểm đúng đắn trong việc đánh giá vương triều nhà Nguyễn. Chính vì lẽ ấy đồng chí Trần Văn Giàu đã không đồng tình với tác giả cuốn tiểu thuyết lịch sử viết về Phan Thanh Giản bằng lối văn hư cấu tuỳ tiện, thoát ly hiện thực lịch sử...
Theo dõi cuộc hội thảo được tổ chức với quy mô lớn tại tỉnh Thanh Hoá, được báo chí tuyên_truyền rầm rộ, nhiều người dân Sài Gòn trước đây ngạc nhiên nói: ''Những câu: ''Gia Long cõng rắn cắn gà nhà'', “Rước voi về giày mả tổ'', ''Phan Lâm mãi quốc, triều đình khí dân”,...đâu phải đến thời bây giờ mới có và đâu phải chỉ lưu hành riêng ở miền Bắc. Nhớ khi còn ngồi trên ghế nhà trường tại thành phố này qua các bậc trung học và đại học, chúng tôi đã từng nghe các giáo sư dưới chế độ cũ khi bước lên bục, đều giảng như vậy cả. Thế nhưng không hiểu vì sao, hàng chục năm qua, một số người làm công tác nghiên cứu Sử học ở miền Bắc lại tìm mọi cách để phản bác những câu đó?''.
Không chỉ Bác Hồ, trong thế kỷ XX, các đồng chí lãnh đạo lỗi lạc của Đảng, Nhà nước và Quân đội ta (như Lê Hồng Phong, Nguyễn Văn Cừ, Lê Duẩn, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng, Võ Nguyên Giáp...) cũng đều đánh giá vương triều nhà Nguyễn hoàn toàn nhất trí với quan điểm của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh. Không ai bài bác và bôi nhọ thanh danh các chúa Nguyễn. Cũng chẳng có ai phủ nhận sự đóng góp của triều nhà Nguyễn trong các lĩnh vực phát triển kinh tế, văn hoá và văn nghệ...
Sử học là một trong những lĩnh vực hoạt động hết sức nhạy cảm và có tầm quan trọng sống còn trên trận địa tư tưởng. Nếu chúng ta không quan tâm chăm lo củng cố sự vững mạnh của ngành Sử học kể cả trên ba mặt: về chính trị, về tư tưởng và về tổ chức, ắt sẽ dẫn đến những hậu quả khó lường.
Nếu những vấn đề trên đây không được giải quyết rốt ráo, sẽ dẫn đến sự rối loạn về nhận thứctrong xã hội. Thật vậy, trong việc đánh giá vương triều nhà Nguyễn, hàng chục triệu nhân dân ta - nhất là một khối lượng rất lớn học sinh, sinh viên, nghiên cứu sinh đang ngồi học tập và viết luận án khoa học trên ghế nhà trường sẽ nghe và viết theo quan điểm của ai? Nghe và viết theo sự chỉ dẫn của tư tưởng Hồ Chí Minh, theo quan điểm Sử học của Đảng ta, hay nghe và viết theo quan điểm của một số nhà nghiên cứu lịch sử đã và đang được công khai quảng bá trên các phương tiện thông tin đại chúng, trong cuộc hội thảo vừa qua tại tỉnh Thanh Hoá và trong những cuộc hội thảo trước đó.
Chúng tôi đặc biệt quan tâm đến chủ trương của Hội Khoa học lịch sử về việc gấp rút tiến hành chỉnh sửa sách giáo khoa phổ thông về Sử học và chuẩn bị biên soạn bộ quốc sử mới, như báo chí đã nhất loạt đưa tin. Đây là nhiệm vụ cực kỳ hệ trọng.
Chúng tôi hoàn toàn không yên tâm nếu như nhiệm vụ này được giao trọn gói cho những người đã từng đi chệch tư tưởng Hồ Chí Minh về Sử học và đã nặng lời công kích “phương pháp luận Sử học mác-xít ấu trĩ, giáo điều, công thức''. Vậy thì thử hỏi, nếu giao cho họ chỉnh sửa sách giáo khoa Sử học và biên soạn bộ quốc sử của nước nhà, họ sẽ đứng trên quan điểm lập trường nào và theo phương pháp luận Sử học của ai? Điều đó chắc chắn sẽ gây ra cho chúng ta những tổn thất không nhỏ trong lĩnh vực công tác giáo dục, cũng như trên địa hạt tư tưởng.
Nguyễn Phước Hữu
Tạp chí Hồn Việt số 21, tháng 3-2009
Vua Gia Long dưới mắt người phương Tây
John Barrow/A Voyage to Cochinchina
Ngô Bắc dịch
Sau một thời kỳ dài phân chia Nam Bắc Việt Nam, triều đại miền nam của chúa Nguyễn đã thành công trong việc thống nhất vương quốc, với sự ủng hộ của nước Pháp, vào năm 1802, chấm dứt Phong Trào Tây Sơn do các người bất mãn vùng An Nam cầm đầu. Người thống nhất quốc gia Việt Nam hiện đại, Nguyễn Ánh (trong nguyên bản được nêu danh là Caung-shung [Hoàng Thượng hay Chúa Thượng (?), chú của người dịch]), chọn đế hiệu trị vì Gia Long (1802-1819), là một nhân vật có nhiều khả năng khác thường. Ông được mô tả dưới đây bởi Sir John Barrow (a), một người dân Anh Quốc du lịch nhiều nơi và là kiểm toán viên tòa đại sứ Anh Quốc tại Trung Hoa năm 1793.… Trước khi tôi tiến đến việc đưa ra bất kỳ một sự kế toán nào về các sự giao dịch của chính chúng ta với xứ sở này, hay về các cung cách và nhân dáng của dân chúng, tôi cần tiếp tục lời trần thuật của tôi về sự tiến triển được thực hiện bởi Nguyễn Ánh trong việc phục hồi vương quốc của ông ta; và lựa chọn từ những tài liệu của tôi những đặc tính tiêu biểu trong nhân cách của nhân vật phi thường này, là người đáng được xếp vào một số ít người sinh ra với khả năng cai trị thế giới; người mà đôi khi xuất hiện, trong mọi xứ sở, với một vẻ huy hoàng sẽ làm mờ nhạt tất cả những con người đồng thời tầm thường của họ. Điều cần làm là xin thưa với độc giả rằng phần lớn sự phác họa mà tôi đưa ra ở đây, cũng như phần tiếp theo sau, là nội dung của một bản thảo tập hồi ức được viết bởi ông Barissy (b), một sĩ quan người Pháp thông minh, đang chỉ huy một chiến thuyền phục vụ vị quân vương này. Và khi mà đoạn văn trước rất phù hợp với những gì chúng ta hay biết được tại vịnh Turon [Đà Nẵng ngày nay, chú thích của người dịch], xuyên qua người thông dịch của chúng tôi, từ một viên thư ký người Trung Hoa cho chính quyền ở nơi chốn đó, và với nhiều quan hệ khác nhau với các nhà truyền giáo cư ngụ tại đó, tôi không ngần ngại gì khi đặt niềm tin tưởng tuyệt đối nhất nơi đoạn văn kế tiếp. Trong thực tế, các sự kiện cụ thể đã chứng thực cho lời chứng của hai ông khách Anh Quốc đã từng thăm viếng Sai-gong [trong nguyên bản, chú của người dịch] trong các năm 1799 và 1800…Từ năm 1790, khi mà Nguyễn Ánh trở về Nam Kỳ, cho đến năm 1800, ông chỉ được hưởng hai năm trong hòa bình, năm 1797 và 1798: và hai năm này đã là, trong mọi khả tính xác xuất, hai năm quan trọng nhất cho sự trị vì nhiều trắc trở của ông tính đến lúc bấy giờ. Dưới sự che chở của Giám Mục Adran, người mà trong mọi công việc quan trọng đã là nhà cố vấn của Ngài, Nguyễn Ánh đã hướng sự chú tâm đến sự cải tiến xứ sở của mình. Nhà Vua đã thiết lập cơ sở chế tạo muối hột tại Fen-tan (xứ Chàm)… mở các tuyến giao thông giữa các đồn bót quan trọng và các thị trấn lớn, và cho trồng hai bên đường cây cối cho bóng mát. Nhà Vua đã khuyến khích sự canh tác cây cau và lá trầu không, những đồn điền đã bị tàn phá bởi đạo quân nổi dậy. Nhà Vua cũng treo giải thưởng cho việc truyền giống dâu tằm; tạo ra các vùng đất rộng lớn để chuẩn bị cho việc trồng cây mía đường; và thiết lập nhiều nhà máy điều chế hắc ín, nhựa đường, chất nhựa dẻo. Nhà Vua đã ra lệnh chế tạo ra hàng ngàn khẩu súng hỏa mai; Ngài cho khai một mỏ chứa quặng sắt, và xây dựng các lò nấu quặng luyện kim. Nhà Vua phân chia lực lượng bộ binh thành các trung đoàn chính quy, thiết lập các quân trường, nơi mà các sĩ quan được giảng dậy các lý thuyết về việc bắn súng và chế tạo đại bác bởi các thầy dậy người Âu Châu…… Nhà Vua gửi các phái đoàn đến các huyện miền núi phía tây vương quốc của Ngài, được cư trú bởi dân Lào và dân Miêu (Miaotse), những sắc dân man rợ mà Ngài muốn dẫn họ nhập vào một quốc gia văn minh và một chính quyền lương hảo. Những cư dân miền núi này là những người mà người Trung Hoa dã gọi họ bằng một danh xưng miệt thị là “Người Có Đuôi”; mặc dù trong mọi trường hợp khả hữu, họ là hậu duệ bình thường của các thổ dân thực sự nguyên thủy của đế quốc văn minh lâu đời này. Tóm lại, vị Quân Vương này, bởi sự ứng dụng không mệt mỏi các nghệ thuật và sự sáng tạo của chính Ngài, giống như Hoàng Đế Peter của nước Nga, mà không cần đến sự tàn bạo, đã khơi động, bởi gương sáng cá nhân mình, các năng lực của thần dân của Ngài, và cũng giống như vị vua Alfred bất tử của chúng ta, đã không từ nan một sự khổ nhọc nào để đổi mới xứ sở của Ngài…Hoàng Thượng tượng trưng, theo đúng ý nghĩa nghiêm ngặt nhất của từ ngữ, một chiến sĩ hoàn toàn. Ngài được nói đã ưa thích danh xưng Tướng Công (c) hơn danh xưng Chúa Tể. Ngài được mô tả là một người can đảm nhưng không cẩu thả; nhiều sáng kiến về các điều thiết thực, khi gặp phải những khó khăn cần vượt qua. Các ý niệm của Ngài thường chính xác; hành động của Ngài thì cương quyết; Ngài không hề nản lòng khi gặp các khó khăn, hay né tránh sang bên lề khi gặp các trở ngại. Cẩn trọng trong khi quyết định, nhưng một khi đã quyết nghị, Ngài sẽ thi hành một cách nhặm lẹ và mạnh mẽ. Trong chiến trận Ngài luôn luôn nổi bật trên hết (d) …Sự đối xử của Ngài đối với người ngoại quốc thì lịch sự và nhã nhặn. Đối với các sĩ quan Pháp phục vụ Ngài, Ngài đã dành sự chú ý rõ rệt nhất và đối xử với họ bằng phép lịch sự nhất, thân thiện nhất và cũng khá khôi hài. Trong tất cả cuộc đi chơi săn bắn của Ngài, và các các buổi tiệc tùng vui vẻ khác, lúc nào cũng có một trong các sĩ quan này được mời tham dự. Ngài công khai tuyên bố sự tôn kính lớn lao của Ngài đối với các đạo lý của Thiên Chúa Giáo, và dung chấp tôn giáo này và trong thực tế mọi tôn giáo khác trong lãnh địa của Ngài (e). Ngài tôn thờ với sự gìn giữ nghiêm ngặt nhất các châm ngôn của lòng hiếu thảo, như được đề ra trong các tác phẩm của Khổng Tử, và đã hạ mình một cách kính cẩn trước mặt thân mẫu của Ngài (người vẫn còn sống) không khác gì một đứa trẻ trước mặt cha mẹ mình. Ngài thông hiểu trọn vẹn các tác phẩm của các danh gia Trung Hoa nổi tiếng nhất; và, xuyên qua bản chuyển dịch sang Hán ngữ bộ Bách Khoa Từ Điển của Giám Mục Adran, Ngài thụ đắc được không ít kiến thức về nghệ thuật và khoa học của Âu Châu, trong đó Ngài quan tâm nhiều nhất về các vấn đề liên hệ đến việc hải hành và đóng tàu …Để giúp Ngài có thể để tâm nhiều hơn đến việc trị nước, nếp sống của Ngài đã được quy định theo một chương trình cố định. Vào 6 giờ sáng, Ngài thức dậy rời giường ngủ, và đi tắm bằng nước lạnh. Vào 7 giờ sáng Ngài tiếp các Quan: mọi văn thư nhận được ngày hôm trước đều được đọc lên, theo đó, các chỉ dụ của Ngài được ghi chép cẩn thận bởi các quan lại liên hệ. Sau đó Ngài sang thăm kho đạn dược của thủy quân, xem xét các công việc đã được thực hiện khi Ngài không có mặt, chèo thuyền rồng quanh hải cảng, thanh tra các chiến thuyền của Ngài. Ngài đặc biệt quan tâm đến ban chỉ huy; và tại xưởng đúc, được dựng lên trong kho đạn dược, súng đại bác được đúc với đủ mọi loại kích thước…Ngài không uống rượu nho của Tàu cũng như không dùng bất kỳ loại rượu mạnh nào khác, và lấy làm hài lòng với một lượng thịt rất nhỏ. Một ít cá, cơm, rau và trái cây, cùng với trà và chút bánh ngọt, tạo thành các đồ ăn chính trong thực đơn hàng ngày của Ngài. Giống như một hậu duệ Trung Hoa thực sự, như Ngài từng tuyên xưng, của một vương gia nhà Minh, Ngài luôn luôn dùng bữa một mình, không cho phép vợ Ngài hay bất kỳ người nào khác trong gia đình được ngồi ăn cùng mâm với Ngài (f)…Để tương xứng với sự tưởng niệm (Giám Mục) Adran, từ trần vào năm 1800, cần phải ghi nhớ, đó là cá tính của vị Quân Vương này, rằng sự phục hồi vương quốc của Ngài, sự thắng lợi trong chiến tranh, sự cải thiện xứ sở trong những thời khoảng hòa bình và, trên hết, sự tiến bộ mau chóng được thực hiện trong các lãnh vực nghệ thuật, sản xuất và khoa học, phần lớn là nhờ vào tài năng, sự chỉ dẫn và sự giám sát nghiêm chỉnh của vị truyền giáo này. Nhà Vua, về phần mình, yêu mến giám mục đến mức độ tôn thờ, xưng tụng giám mục bằng từ ngữ chỉ dành riêng cho đức Khổng Tử, như là một Sư Biểu (Illustrious Master). Và để chứng thực sự tôn kính cao vời của mình, sau khi thi hài của Giám Mục đã được chôn cất bởi các tu sĩ đồng dòng theo các nghi thức của Giáo Hội La Mã, Nhà Vua đã ra lệnh thi hài phải được quật lên và cải táng với tất cả tang lễ và nghi thức được quy định bởi lễ giáo người dân Nam Kỳ (g); Ngài cũng đã không bị thuyết phục để bỏ qua cử chỉ tiêu biểu lòng tưởng nhớ của mình, bất kể những lời khẩn cầu và sự trần tình của các giáo sĩ người Pháp, là những người không ít kinh hoàng về cách thức hành động không thiêng liêng như thế …———-Chú thích của người dịch:(a) Tác giả, John Barrow sinh ngày 19 tháng Sáu năm 1764 tại Ulverston, Anh Quốc, từ một gia đình tiểu điền chủ. Ông đã làm nhiều nghề ngay từ lúc trẻ, trước khi làm kế toán trưởng cho một xưởng đúc thép tại Liverpool. Năm 1792, ông được cử đi theo Lord McCartney sang mở tòa đại sứ đầu tiên của Anh Quốc tại Trung Hoa. Nhờ vậy ông đã có dịp du hành sang vùng lân cận, trong đó có Việt Nam. Sau này ông còn đi thám hiểm nhiều vùng sâu trong nội địa Phi Châu.Với nhiều kinh nghiệm du hành như vậy, ông đã được chính phủ Anh Quốc bổ nhiệm làm nhân vật thứ nhì tại Bộ Tư Lênh Hải Quân và đã tái tổ chức Hải Quân Hoàng Gia thành một lực lượng hữu hiệu. Sau những chiến thắng quân sự lớn lao đánh bại nước Pháp tại Trafalgar và Waterloo, chính ông Barrow đã là người quyết định đầy vua Napoleon của nước Pháp sang đảo St. Helena. Ông là tác giả của tác phẩm nổi tiếng ‘Mutiny of the Bounty’ [Cuộc Nổi Loạn trên tàu Bounty].Ông cũng tổ chức cuộc thám hiểm tìm kiếm hải trình từ Bắc sang Tây và là sáng lập viên Hội Địa Lý Hoàng Gia Anh Quốc. Tên ông được dùng để đặt cho Mũi Barrow ở đỉnh cực bắc của vùng Alaska và Eo biển Barrow Strait tại miền Bắc Canada.Ông được phong tước tùng nam tước (dưới nam tước trên tước hiệp sĩ) vào năm 1835. Ông về hưu năm 1845 và chết bất đắc kỳ tử năm 1848.(b) Laurent André Barisy sinh tại Port Louis, Pháp Quốc, ngày 8 tháng 11 năm 1769, con của một viên chức làm việc tại công ty buôn bán với Ấn Độ. Từ 17 tuổi, Barisy đã đi theo các thương thuyền, đến năm 21 tuổi là thuyền trưởng của tàu Ile de Groix. Khoảng năm 1791, Barisy khởi hành sang Thổ Nhĩ Kỳ, rồi sang Ấn Độ và gặp đám cướp biển Mã Lai. Đến năm 24 tuổi, Barisy tìm đựoc nơi trú náu bên cạnh chúa Nguyễn Ánh. Nhờ kinh nghiệm thương mại hàng hải, Barisy đã được chúa Nguyễn Ánh phái đi sang Ấn Độ, Phi Luật Tân, Mã Lai, Malacca để mua quân trang quân dụng cho quân đội 200,000 người của chúa Nguyễn Ánh khi đó.Laurent Barisy đã thực sự trở thành một người Nam Kỳ, ông ta lấy một người đàn bà Việt Nam và có nhiều con với người vợ này. Barisy được vua Gia Long phong tước làm Thiện Tri Hầu.Barisy cũng mang cấp Trung Tá trong quân đội của chúa Nguyễn Ánh, tham dự nhiều trận đánh trên bộ, đặc biệt là trận đánh đuổi quân Tây Sơn tại Đà Nẵng ngày 8 tháng Ba năm 1801 và trận đánh Huế vào ngày 15 tháng Sáu năm 1801.Barisy chết vào ngày 23 tháng Bảy năm 1802, trước khi chúa Nguyễn Ánh chiếm được Hà Nội và thống nhất đất nước Việt Nam.(c) Người đương thời hay gọi chúa Nguyễn Ánh là Tướng Gia Định. Vua Gia Long đã là người thống nhất đất nước sau gần 300 năm bị phân chia thành Đằng Trong và Đằng Ngoài. Vua Gia Long xin đổi quốc hiệu là Nam Việt (bao gồm Việt Thường và An Nam) nhưng vua nhà Thanh lo sợ vua Gia Long có hậu ý đòi lại các phần đất thuộc Nam Việt trước đây trong nội địa Trung Hoa nên mới đổi ngược lại thành Việt Nam Quốc. Nước ta có danh xưng Việt Nam từ đó.(d) Bản văn của John Barrow dựa chính yếu trên tài liệu của Laurent Barisy là người hầu như suốt đời phục vụ vua Gia Long nên chỉ ghi toàn những lời tán tụng hay ở vị thế tế nhị nên không thể bày tỏ các ý kiến phê bình hay chỉ trích. Để sự phán đoán được cân bằng hơn, xin trích dịch một vài sử liệu khác có cái nhìn ít nhiều khác biệt về con người vua Gia Long như sau:“18. Một ít đều trách nhà vua
Song cũng có kẻ chê vua rằng: chẳng được vững lòng; vì khi nào đặng thạnh sự thì vui mừng quá; bằng khi phải khốn khổ ít nhiều, hay ít khi bị trận, thì ra như ngã lòng và sợ hãi quá. Vậy khi nào đã được trận thì vui mừng quá lẽ, chẳng biết thừa dịp thắng trận mà theo bắt quân giặc và ép nó chịu phép cho xong. Có kẻ lại trách rằng: chẳng hay cầm giữ quân mình cho đủ, nên bắt người ta nặng việc quan quá.” (Sử Ký Đại Nam Việt, Annales Annamites, Nhóm Nghiên Cứu Sử Địa Việt Nam Xuất Bản, Sài gòn, 1974, trang 58.)
(e) Trong cùng sách dẫn trên (Sử Ký Đại Nam Việt, trang 100), nơi đoạn cuối cùng có ghi lại chính sách của vua Gia Long đối với đạo Thiên Chúa như sau:
” Vả lại năm sau, khi vua ra Kẻ Chợ thọ phong thì giáng chỉ mới chẳng cấm đạo tỏ tường, nhưng mà nói phạm đến sự đạo, cùng chê kẻ có đạo nhiều đều nặng lắm, vì gọi đạo thánh Đ[ức] C[húa] T[rời] là dị đoan, là tả đạo; và trách bổn đạo là chấp mê chi đồ; và lễ làng nào chưa có nhà thờ, thì cấm nhặt chẳng cho làm; còn nơi nào đã có nhà thờ mà đã hư đi, thì phải bẩm quan; quan có phê cho, mới đặng làm.”
Nơi trang 65 cùng sách đã dẫn còn kể chuyện vua “dạy hai quan đại thần kia ép quan lớn có đạo, tên là Dinh Trung, bỏ vào trong hoàng cung, mà giúp việc tế lễ và bái tổ tiên…” Ông Dinh Trung này không chiu lạy tổ tiên Vua, và nói “Tôi lạy một Đức Chúa Trời Ba Ngôi mà thôi.” Vua Gia Long có giải thích cho ông Dinh Trung rằng chính đức giám mục Adran “cũng nói với trẫm rằng: lạy tổ tiên thế ấy thì chẳng tội gì.” Viên quan Dinh Trung đó vẫn không chịu . Vua Gia Long có nói “Thằng này là nghịch thần.” Đoạn thì vua nói qua đều khác.
(f) Về đời sống cá nhân vua Gia Long, cùng sách dẫn trên (Sử Ký Đại Nam Việt, trang 64), có đoạn ghi như sau:
” Vua mê sắc dục, nên ghét đạo, và đôi khi chẳng vì nể Đức Thầy {giám mục Adran]; những nói nặng đều chê bai sự đạo và thêm lời hoa tình nữa.”
(g) Về mối giao tình giữa vua Gia Long và Bá Đa Lộc (giám mục Adran), sách Hoàng Việt Hưng Long Chí,nhà xuất bản Văn Học, Sàigòn, 1993, của Ngô Giáp Dậu, nơi các trang 235-236 có ghi như sau:
” Đông Cung [tức Hoàng Tử Cảnh, chú của người dịch] tâu lên Thế Tổ [tức vua Gia Long, chú của người dịch]:
- Bá Đa Lộc ốm nặng đã chết ở trong quân.
Bá Đa Lộc từng bảo hộ Đông cung Cảnh sang Tây, lại được dự bàn việc binh nhung nơi màn trướng, cậy mình có nhiều công lao nên có ý phóng túng kiêu ngạo, từng bị Trần Đại Luật dâng sớ hạch tội, xin vương thượng mượn kiếm trời chém đầu đi. Nhưng Thế Tổ dụ rằng:
-Bá Đa Lộc đánh đông dẹp bắc, là người ngu xuẩn trí trá nhưng có thể sai khiến được. Hãy tạm để đó đã!
Đến đây có tin cáo phó của Đông cung. Thế Tổ bèn phong cho Bá Đa Lộc tước Bi Nhu quận công”, đưa thi hài về chôn cất tại Gia Đinh. “
[Bá Đa Lộc chết ngày 9 tháng 10 năm 1799 ở cửa Thị Nại, xác được ướp thuốc, đưa về chôn và cho xây lăng tức Lăng Cha Cả, gần cổng phi trường Tân Sơn Nhứt, theo chú thích nơi trang 236, sách Hoàng Việt Hưng Long Chí dẫn trên.]
Sách Sử Ký Đại Nam Việt đã dẫn trên, trang 65, có đoạn như sau:
“Khi vua muốn dùng người [giám mục Adran] làm việc gì trọng phò vực nhà nước, mà người xin kiếu, vì sợ các quan ghen, thì vua làm thinh; song qua một ít lâu, thì nói nhiều đều phạm sự đạo, cùng đe cấm đạo, có ý nhắc lại và ép người chịu lấy việc ấy. Có khi vua quỉ quyệt giả sự bắt tội cho các quan có đạo, hay là ép làm sự rối; vua đã rõ biết Đức Thầy sẽ xin dong thứ chẳng sai; nên có ý dùng dịp tha cho các quan ấy mà lấy lòng người, cùng kể là ơn riêng vua làm bởi vì nể người.”
————————————–
Nguồn: John Barrow, A Voyage to Cochinchina, in the Years 1792 and 1793, London: Cadell and Davies, 1806, các trang 271, 273-279, 281.
![[IMG]](http://nghiencuulichsudotcom.files.wordpress.com/2013/01/79_nguyenanh.jpg)
Nhìn nhận khách quan 2 nhân vật lịch sử Gia Long và Nguyễn Huệ.
Nguyễn Huệ đã truy sát Nguyễn Ánh như thế nào?
Trong cuộc chiến với Tây Sơn, Nguyễn Ánh từng trải qua lắm gian lao. Nhiều truyền thuyết, chuyện kể còn lưu truyền trong dân gian. Suốt 25 năm, Nguyễn Ánh chạy gần khắp nơi trong Nam, khi về Cà Mau, khi trốn ra đảo Phú Quốc, khi lại phiêu bạt sang Xiêm...
Nhiều lúc không còn lương thực, Nguyễn Ánh phải ăn trái bần chua với mắm sống; tay bốc cơm nguội, tay xé mắm chứ không dùng đũa. Một hôm có con cá n hỏ tự dưng nhảy vào thuyền ông, báo tin đừng sớm ra khơi, cưú ông khỏi bị Tây Sơn chận ngoài biển. Vào tháng 4 năm Nhâm Dần thứ III ( 1782) Nguyễn Ánh vào Hà Tiên, đi thuyền nhỏ ra biển giữa đêm tối như mực bổng có vật gì như đội dưới đáy thutền, mờ sáng ông mới hay là một bày rắn . Bầy tôi ai cũng sợ hãi, Nguyễn Ánh giục thuyền chèo mau, một lúc sau bầy rắn đi hết, thuyền ra được đảo Phú Quốc. Cái tích " gặp rắn thì đi, gặp quy thì vể xuất hiện từ đó
Có lần thuyền Nguyễn Ánh định ra khơi, bỗng có con kỳ đà lội qua sông chặn đường không cho thuyền ra biển, sau Nguyễn Ánh mới rõ nếu ra thì sẽ bị quân Tây Sơn chặn bắt. Tích " kỳ đà cản mũi " phát sinh từ chuyện này.
Những chuyện thoát k hiểm của Nguyễn Ánh thật lắm ly kì. Năm Quý Mão thứ IV ( 1783) quân tây Sơn vào Nam đánh riết, Nguyễn Ánh cùng năm, sáu kẻ bầy tôi phải bỏ chạy tháo quân. Qua sông Lật, nước chảy mạnh quá lại không có đò, Nguyễn Ánh phải nhào xuống lội qua. Đến sông Đặng ( 1) có nhiều cá sấu, Nguyễn Ánh bí đường. Chợt có con trâu nằm trên bờ. Nguyễn Ánh cởi trâu mà qua, nhưng nước chảy xiết, nhấn chìm trâu. may thay có con cá sấu đỡ trâu lên, cứu ông thoát được lên bờ.
Tháng 7 na/8m Quý Ma4o ( 1783), Nguyễn Hue65 nghe tin nguyễn Ánh ở Côn Lôn, đem hết lính thủy vây riết. Tự nhiên giông tố nổi lên, mây kéo tối rầm, sóng biển dâng to, thuyền Tây Sơn bị chìm quá nhiều, Nguyễn Ánh mới thoát được.
Một lần, Nguyễn Ánh ra cửa biển Ma Ly thám thính tình thế Tây Sơn, gặp thuyền Tây Sơn hơn hai mươi chiếc vụt tới vây phủ.
Ông liền kéo thuyền chạy về phía đông, lênh đênh ngoài cửa biển bảy ngày đêm. Thuyền hết nước, quân lính sắp chết khát, Nguyễn Ánh ngửa mặt lên trời khấn rằng: " Như tôi có mạng làm vua, xin cho thuyền ghé vào trong bờ để cứu tánh mạng mấy người trong thuyền ! Nếu không, thuyền chìm xuống biển, tôi cũng cam tâm ". Bỗng nhiên gió lặng sóng im, mặt chia ra dòng trắng, dòng đen, bọc lấy dòng trong ở giữa. Trong thuyền có người múc uống, nếm thấy ngọt, liền la to: " Nước ngọt, nước ngọt! ". Ánh mùng rỡ sai múc b vừa được 4, 5 chum thì nước lại mặn như trước.
Trong cuộc chu iến với Tây Sơn, nhiều khi quân Nguyễn Ánh thắng là nhờ may mắn. Khi quân Nguyễn Ánh đến gần thành Qui Nhơn, Trần Quang Diệu, Vũ văn Dũng vừa đến Quãng Nghĩa. Nghe quân Nguyễn Ánh đã giữ lại xứ Tân Quan, hai tướng bèn bỏ thuyền lên bộ, kéo đi hơn 20.000 quân. Diệu ở ngoài đèo Bến Đá giả gây thanh thế, Dũng đem quân đến Chung Xá mưu đánh úp Nguyễn Ánh. Ban đêm đi qua khe, có một con nai trong rừng nhảy ra, quân tiền đạo của Dũng nhìn thấy la lên : "Nai ! Nai ". Quân hậu đạo cũng vội la lên : " Đồng Nai ". Quân Tây Sơn tưởng là quân Nguyễn ở Đồng Nai bất thần ập tới nên khiếp sợ bỏ chạy, sập xuống hầm hố khá nhiều. Tống Viết Phúc nhân cơ hội đó đem vài trăm quân ra đuổi ,làm quân tây Sơn thua to. Quan trấn thủ thành Qui Nhơn là Lê Văn Thanh mãi không thấy viện binh đến, mà luơng thực dự trữ đã hết sạch, nên đành phải mở cửa ra hàng. Nguyễn Ánh chiếm được thành, đổi Qui Nhơn là Bình Định .
Chế độ lao dịch dưới thời Tây Sơn- vô cùng khắc khổ. Trong cuộc chiến với Tây Sơn, Nguyễn Ánh từng trải qua lắm gian lao. Nhiều truyền thuyết, chuyện kể còn lưu truyền trong dân gian. Suốt 25 năm, Nguyễn Ánh chạy gần khắp nơi trong Nam, khi về Cà Mau, khi trốn ra đảo Phú Quốc, khi lại phiêu bạt sang Xiêm...
Nhiều lúc không còn lương thực, Nguyễn Ánh phải ăn trái bần chua với mắm sống; tay bốc cơm nguội, tay xé mắm chứ không dùng đũa. Một hôm có con cá n hỏ tự dưng nhảy vào thuyền ông, báo tin đừng sớm ra khơi, cưú ông khỏi bị Tây Sơn chận ngoài biển. Vào tháng 4 năm Nhâm Dần thứ III ( 1782) Nguyễn Ánh vào Hà Tiên, đi thuyền nhỏ ra biển giữa đêm tối như mực bổng có vật gì như đội dưới đáy thutền, mờ sáng ông mới hay là một bày rắn . Bầy tôi ai cũng sợ hãi, Nguyễn Ánh giục thuyền chèo mau, một lúc sau bầy rắn đi hết, thuyền ra được đảo Phú Quốc. Cái tích " gặp rắn thì đi, gặp quy thì vể xuất hiện từ đó
Có lần thuyền Nguyễn Ánh định ra khơi, bỗng có con kỳ đà lội qua sông chặn đường không cho thuyền ra biển, sau Nguyễn Ánh mới rõ nếu ra thì sẽ bị quân Tây Sơn chặn bắt. Tích " kỳ đà cản mũi " phát sinh từ chuyện này.
Những chuyện thoát k hiểm của Nguyễn Ánh thật lắm ly kì. Năm Quý Mão thứ IV ( 1783) quân tây Sơn vào Nam đánh riết, Nguyễn Ánh cùng năm, sáu kẻ bầy tôi phải bỏ chạy tháo quân. Qua sông Lật, nước chảy mạnh quá lại không có đò, Nguyễn Ánh phải nhào xuống lội qua. Đến sông Đặng ( 1) có nhiều cá sấu, Nguyễn Ánh bí đường. Chợt có con trâu nằm trên bờ. Nguyễn Ánh cởi trâu mà qua, nhưng nước chảy xiết, nhấn chìm trâu. may thay có con cá sấu đỡ trâu lên, cứu ông thoát được lên bờ.
Tháng 7 na/8m Quý Ma4o ( 1783), Nguyễn Hue65 nghe tin nguyễn Ánh ở Côn Lôn, đem hết lính thủy vây riết. Tự nhiên giông tố nổi lên, mây kéo tối rầm, sóng biển dâng to, thuyền Tây Sơn bị chìm quá nhiều, Nguyễn Ánh mới thoát được.
Một lần, Nguyễn Ánh ra cửa biển Ma Ly thám thính tình thế Tây Sơn, gặp thuyền Tây Sơn hơn hai mươi chiếc vụt tới vây phủ.
Ông liền kéo thuyền chạy về phía đông, lênh đênh ngoài cửa biển bảy ngày đêm. Thuyền hết nước, quân lính sắp chết khát, Nguyễn Ánh ngửa mặt lên trời khấn rằng: " Như tôi có mạng làm vua, xin cho thuyền ghé vào trong bờ để cứu tánh mạng mấy người trong thuyền ! Nếu không, thuyền chìm xuống biển, tôi cũng cam tâm ". Bỗng nhiên gió lặng sóng im, mặt chia ra dòng trắng, dòng đen, bọc lấy dòng trong ở giữa. Trong thuyền có người múc uống, nếm thấy ngọt, liền la to: " Nước ngọt, nước ngọt! ". Ánh mùng rỡ sai múc b vừa được 4, 5 chum thì nước lại mặn như trước.
Trong cuộc chu iến với Tây Sơn, nhiều khi quân Nguyễn Ánh thắng là nhờ may mắn. Khi quân Nguyễn Ánh đến gần thành Qui Nhơn, Trần Quang Diệu, Vũ văn Dũng vừa đến Quãng Nghĩa. Nghe quân Nguyễn Ánh đã giữ lại xứ Tân Quan, hai tướng bèn bỏ thuyền lên bộ, kéo đi hơn 20.000 quân. Diệu ở ngoài đèo Bến Đá giả gây thanh thế, Dũng đem quân đến Chung Xá mưu đánh úp Nguyễn Ánh. Ban đêm đi qua khe, có một con nai trong rừng nhảy ra, quân tiền đạo của Dũng nhìn thấy la lên : "Nai ! Nai ". Quân hậu đạo cũng vội la lên : " Đồng Nai ". Quân Tây Sơn tưởng là quân Nguyễn ở Đồng Nai bất thần ập tới nên khiếp sợ bỏ chạy, sập xuống hầm hố khá nhiều. Tống Viết Phúc nhân cơ hội đó đem vài trăm quân ra đuổi ,làm quân tây Sơn thua to. Quan trấn thủ thành Qui Nhơn là Lê Văn Thanh mãi không thấy viện binh đến, mà luơng thực dự trữ đã hết sạch, nên đành phải mở cửa ra hàng. Nguyễn Ánh chiếm được thành, đổi Qui Nhơn là Bình Định .
Theo George Dutton, dân chúng ở những vùng Tây Sơn làm chủ phải chịu chế độ lao dịch rất hà khắc. Dân chúng bị buộc phải tham gia xây dựng cách công trình quân sự và dinh thự.
Năm 1775, Nguyễn Nhạc bắt dân xây thành ở Chà Bàn để làm kinh đô cho ông ta năm 1776. Trong đợt tấn công ra Bắc năm 1786, Nguyễn Huệ cũng bắt dân đi lao công, gây ra phản ứng xấu trong dân chúng.
Sau khi chiếm được Phú Xuân, Nguyễn Huệ cho lính vây bắt dân chúng, buộc họ làm việc ngày đêm để củng cố lại thành quách làm chỗ ông ta cố thủ. Chỉ vài năm sau, Nguyễn Huệ lại bắt dân xây Phượng Hoàng Trung Đô ở Nghệ An, một công trình có tầm vóc rất lớn. Theo các sử liệu nước ngoài, dân địa phương phản đối và mạnh ai ngưòi nấy trốn.
Quân Tây Sơn còn hà khắc hơn các chúa Trịnh và Nguyễn trong việc áp dụng chế độ lao dịch. Dưới quyền của họ, quân lính bắt cả các nhà sư, phụ nữ và trẻ em đi phu. Chỉ có những bà mẹ đang cho con bú là được miễn.
Theo George Dutton, một trong những lý do khiến các công việc xây cất có nhiều dưới triều Tây Sơn là quân Tây Sơn hay đốt phá các công trình của đối thủ và cả các chùa chiền.
Việc dùng hỏa công như một cách tiến hành chiến tranh cũng góp phần tàn phá nhà cửa. Và sau khi chiếm được một đô thị, họ lại có nhu cầu phòng thủ và xây cất dinh thự cho các tướng lĩnh.
Cù Lao Phố đã bị nhà Tây Sơn tàn phá như thế nào.
Năm 1775, Nguyễn Nhạc bắt dân xây thành ở Chà Bàn để làm kinh đô cho ông ta năm 1776. Trong đợt tấn công ra Bắc năm 1786, Nguyễn Huệ cũng bắt dân đi lao công, gây ra phản ứng xấu trong dân chúng.
Sau khi chiếm được Phú Xuân, Nguyễn Huệ cho lính vây bắt dân chúng, buộc họ làm việc ngày đêm để củng cố lại thành quách làm chỗ ông ta cố thủ. Chỉ vài năm sau, Nguyễn Huệ lại bắt dân xây Phượng Hoàng Trung Đô ở Nghệ An, một công trình có tầm vóc rất lớn. Theo các sử liệu nước ngoài, dân địa phương phản đối và mạnh ai ngưòi nấy trốn.
Quân Tây Sơn còn hà khắc hơn các chúa Trịnh và Nguyễn trong việc áp dụng chế độ lao dịch. Dưới quyền của họ, quân lính bắt cả các nhà sư, phụ nữ và trẻ em đi phu. Chỉ có những bà mẹ đang cho con bú là được miễn.
Theo George Dutton, một trong những lý do khiến các công việc xây cất có nhiều dưới triều Tây Sơn là quân Tây Sơn hay đốt phá các công trình của đối thủ và cả các chùa chiền.
Việc dùng hỏa công như một cách tiến hành chiến tranh cũng góp phần tàn phá nhà cửa. Và sau khi chiếm được một đô thị, họ lại có nhu cầu phòng thủ và xây cất dinh thự cho các tướng lĩnh.
Cù Lao Phố đã bị nhà Tây Sơn tàn phá như thế nào.
“Vùng cù lao Phố, nòng cốt của Biên Hòa. Đây là vị trí xứng danh ải địa đầu, với đường bộ lên Cao Miên và đường thủy ăn xuống Sài Gòn. Nhóm dân Trung Hoa theo chân Trần Thượng Xuyên gây cơ sở lớn ở cù lao Phố, chọn vị trí thuận lợi, sát mé sông. Năm măm sau khi định cư, chùa Quan đế dựng lên” (Lịch sử khẩn hoang miền Nam'', NXB Văn nghệ, TP. HCM, 1994, tr.30)
Năm 1776 thì thương cảng lớn nhất tại miền Nam chính là Cù Lao Phố; nhưng khi Tây Sơn đưa quân vào Nam đánh chúa Nguyễn thì cù lao Phố bị chiếm trước tiên, tàn sát Hoa kiều vì họ ủng hộ Nguyễn Ánh và những phòng ốc, vật liệu bị phá hủy, một phần thì bị triệt hạ, đưa ra Qui Nhơn ( Quân Tây Sơn có thói quen dỡ nhà ,dinh dự ,của cải vàng bạc chở về Quy Nhơn ,phần nào lấy không được thì phóng hỏa đốt .Không riêng Cù lao Phố mà sau này Mỹ Tho đại phố và Chợ Lớn cũng bị tàn sát )
Việc Trần Thượng Xuyên cầm binh giúp Chúa Nguyễn lại trở thành một tai họa khi xãy ra cuộc chiến giữa Tây Sơn và Nguyễn Ánh. Trong khoảng những năm 1776- 1779, Cù Lao Phố đã bị tàn phá trong các cuộc giao tranh. Nhà cửa, tiệm buôn, phố xá, kho chứa hàng đều bị thiêu đốt. Đường xá bị đào bới (Vì người Hoa có thói quen chôn vàng bạc -Tây Sơn đào hy vọng kiếm vàng bạc ) , các cơ sở thủ công tan tành. Dân chúng bị tàn sát, thây lấp hết giòng sông quanh cù lao, nước đỏ ngầu vì máu. Đến cả tháng sau, những người sống sót không ai dám dùng nước ở sông vì ô nhiểm! Cả một vùng thương cảng sầm uất đã thành chiến địa tan hoang. Những người Hoa còn sống sót đã bồng bế nhau lánh nạn về Bến Nghé và là những người đã gầy dựng lại sự nghiệp, thành lập vùng Chợ Lớn về sau này!
Trịnh Hoài Đức mô tả: “Nơi đây biến thành gò hoang, sau khi trung hưng người ta tuy có trở về nhưng dân số không được một phần trăm lúc trước'' (Gia Định thành thông chí). Sau khi chợ búa cùng phố xá bị tàn phá nặng nề, các thương gia người Hoa rủ nhau xuống vùng chợ Lớn (nay là Quận 5 và Quận 6, thuộc Thành phố Hồ Chí Minh), sinh sống và lập những cơ sở thương mãi khác cho đến nay...
Kể từ đó, Cù lao Phố đánh mất vai trò là trung tâm thương mại của Đàng Trong mà thay vào đó là Chợ Lớn và Mỹ Tho.
hà Tây Sơn đã phá hoại Chợ Lớn như thế nào?
Năm 1776 thì thương cảng lớn nhất tại miền Nam chính là Cù Lao Phố; nhưng khi Tây Sơn đưa quân vào Nam đánh chúa Nguyễn thì cù lao Phố bị chiếm trước tiên, tàn sát Hoa kiều vì họ ủng hộ Nguyễn Ánh và những phòng ốc, vật liệu bị phá hủy, một phần thì bị triệt hạ, đưa ra Qui Nhơn ( Quân Tây Sơn có thói quen dỡ nhà ,dinh dự ,của cải vàng bạc chở về Quy Nhơn ,phần nào lấy không được thì phóng hỏa đốt .Không riêng Cù lao Phố mà sau này Mỹ Tho đại phố và Chợ Lớn cũng bị tàn sát )
Việc Trần Thượng Xuyên cầm binh giúp Chúa Nguyễn lại trở thành một tai họa khi xãy ra cuộc chiến giữa Tây Sơn và Nguyễn Ánh. Trong khoảng những năm 1776- 1779, Cù Lao Phố đã bị tàn phá trong các cuộc giao tranh. Nhà cửa, tiệm buôn, phố xá, kho chứa hàng đều bị thiêu đốt. Đường xá bị đào bới (Vì người Hoa có thói quen chôn vàng bạc -Tây Sơn đào hy vọng kiếm vàng bạc ) , các cơ sở thủ công tan tành. Dân chúng bị tàn sát, thây lấp hết giòng sông quanh cù lao, nước đỏ ngầu vì máu. Đến cả tháng sau, những người sống sót không ai dám dùng nước ở sông vì ô nhiểm! Cả một vùng thương cảng sầm uất đã thành chiến địa tan hoang. Những người Hoa còn sống sót đã bồng bế nhau lánh nạn về Bến Nghé và là những người đã gầy dựng lại sự nghiệp, thành lập vùng Chợ Lớn về sau này!
Trịnh Hoài Đức mô tả: “Nơi đây biến thành gò hoang, sau khi trung hưng người ta tuy có trở về nhưng dân số không được một phần trăm lúc trước'' (Gia Định thành thông chí). Sau khi chợ búa cùng phố xá bị tàn phá nặng nề, các thương gia người Hoa rủ nhau xuống vùng chợ Lớn (nay là Quận 5 và Quận 6, thuộc Thành phố Hồ Chí Minh), sinh sống và lập những cơ sở thương mãi khác cho đến nay...
Kể từ đó, Cù lao Phố đánh mất vai trò là trung tâm thương mại của Đàng Trong mà thay vào đó là Chợ Lớn và Mỹ Tho.
hà Tây Sơn đã phá hoại Chợ Lớn như thế nào?
Năm 1778 sau khi bị Tây Sơn phá hủy cù lao Phố -Biên Hòa ,người Hoa đành chạy về vùng Tây Cống thuộc Chợ Lớn ( Q5-6) ngày nay
Trước đó 2 năm vào tháng hai năm 1776, Nguyễn Lữ léo vào đất Gia Định. Tháng năm năm ấy, Nguyễn Lữ rút lui sau khi cướp lấy lúa kho, chở hơn 200 thuyền chạy về Quy Nhơn
Thương cảng Sài Gòn (nên hiểu là Chợ Lớn ngày nay) thành hình và phát triển nhanh từ năm 1778. “Từ khi Tây Sơn nổi lên, quan quân hội cả ở trấn Phiên An, thuyền buôn cũng dời đậu ở sông Tân Bình (sông Sài Gòn)”.
Nhưng 4 năm sau, năm 1782, Nguyễn Nhạc tới 18 thôn Vườn Trầu, bị phục kích thua thảm bại, hộ giá Ngạn của Tây Sơn tử trận. Nhạc nhận ra bọn phục kích là đạo binh Hòa Nghĩa gồm nhiều người Tàu theo giúp Nguyễn ánh. “Nhạc bèn giận lây, phàm người Tàu không kể mới cũ đều giết cả hơn 10.000 người. Từ Bến Nghé đến sông Sài Gòn, tử thi quăng bỏ xuống sông làm nước không chảy được nữa. Cách 2, 3 tháng người ta không dám ăn cá tôm dưới sông. Còn như sô, lụa, chè, thuốc, hương, giấy, nhất thiết các đồ Tàu mà nhà ai đã dùng cũng đều đem quăng xuống sông, chẳng ai dám lấy. Qua năm sau, thứ trà xấu một cân giá bán lên đến 8 quan, 1 cây kim bán 1 quan tiền, còn các loại vật khác cũng đều cao giá, nhân dân cực kỳ khổ sở”.
Ngoài việc trả thù riêng người Tàu, Nguyễn Nhạc còn có dụng tâm tiêu diệt đầu não kinh tế của miền Nam, nơi chúa Nguyễn nắm được nhân tâm từ lâu.
Suốt thời gian tẩu quốc và phục quốc, vùng Gia Định trong đó có Chợ Lớn được xem là kinh đô của Nguyễn ánh (1779—1801).
Quân Tây Sơn bị cô lập ở đất Gia Định vì những lý do sau đây :
— Dân khẩn hoang mang ơn các chúa Nguyễn, họ được khá giả hơn lúc ở miền Trung, đất tốt còn nhiều, chưa cần một chánh sách điền địa mới, hoặc một sự thay trào đổi chúa.
— Quân Tây Sơn không thâu phục được người Huê kiều (đốt chợ cù lao Phố, đốt chợ Sài Gòn, Chợ Lớn, phá chợ Mỹ Tho), là hậu thuẫn kinh tế cho Nguyễn ánh.
— Người Cao Miên ở Trà Ôn, người Đồ Bà (Chà Châu giang) đều có cảm tình và tích cực ủng hộ Nguyễn ánh, nhờ đường lối chính trị mềm dẽo. Lúc bấy giờ quân Tây Sơn nặng lo những vấn đề ở Bắc hà (cựu thần nhà Lê) và còn lo đối phó với quân nhà Thanh. Quân Tây Sơn đánh giá quá thấp sức chịu đựng của Nguyễn ánh, nhứt là chuyện Nguyễn ánh cầu viện với nước Pháp. Pháp quốc lúc bấy giờ đang nuôi nhiều tham vọng, việc tổ chức quân đội của Pháp đạt kỹ thuật cao, với hải quân mạnh và võ khí tốt. Hành động của Bá Đa Lộc tuy phiêu lưu nhưng có nhiều tác dụng tốt cho Nguyễn Ánh .
( Theo Lịch sử khẩn hoang Miền Nam -Sơn Nam )
Vua Gia Long ở Thăng Long
PGS-TS Choi Byung Wook
(Đại học Inha, Hàn Quốc)
Người dịch: Ths Phạm Quốc Thành, trường ĐH KHXH-NV, ĐH Quốc gia HN
Cùng với thời gian, vai trò của nhà Nguyễn trong tiến trình lịch sử Việt Nam cũng ngày càng được làm rõ dưới ánh sáng của một tư duy nghiên cứu khoa học khách quan, không thiên kiến, đặc biệt là những đánh giá về người sáng lập vương triều này.
Tham dự hội thảo quốc tế “Phát triển bền vững thủ đô Hà Nội văn hiến, anh hùng, vì hòa bình”, PGS-TS Choi Byung Wook (Đại học Inha, Hàn Quốc) đã thực hiện một khảo cứu về cuộc công du đầu tiên của vua Gia Long tới thành Thăng Long, ngay sau khi ông giành được quyền lực trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam từ nhà Tây Sơn. Báo Thanh Niên xin giới thiệu cùng bạn đọc lược trích bản tham luận rất đáng chú ý này như một nỗ lực tìm hiểu lịch sử Việt Nam của một học giả nước ngoài với nhãn quan độc lập.
Điện Kính Thiên cuối thế kỷ XIX-Ảnh: Dr Hocquard
Trong lịch sử Việt Nam, sự thống nhất Việt Nam từ Lạng Sơn đến Cà Mau được tiến hành trong 2 lần. Lần thứ nhất diễn ra vào thế kỷ XIX dưới thời vua Gia Long - người là hiện thân sự thống nhất miền Nam (Gia Định) và miền Bắc (Thăng Long). Gia Long đã từng hiện diện ở 3 trung tâm chính trị là Sài Gòn, Huế và Thăng Long để cai trị đất nước. Ông ở Sài Gòn năm 1788 để chuẩn bị lên ngôi hoàng đế vào năm sau đó, đến Huế vào tháng 5 năm 1801 và tiếp tục về Thăng Long trước khi ông chọn Huế là nơi trị vì lâu dài.
Gia Long vào thành Thăng Long vào ngày 21 tháng 6 năm 1802 (âm lịch) và ông rời Thăng Long vào ngày 27 tháng 9 năm đó. Trong suốt 3 tháng giam mình trong điện Kính Thiên, Gia Long ban hành một loạt chính sách mới.
Sự hiện diện của Gia Long ở Thăng Long có ý nghĩa đáng kể mặc dù thời gian chỉ là 3 tháng. Trong suốt thời gian ông ở đây, ông đã minh chứng cho các luật quan trọng như việc cải tổ bộ máy hành chính nhà nước, thiết lập mối quan hệ ngoại giao, hệ thống thuế, quản lý giáo dục, cách thức đương đầu với quân thù… Với thời gian 3 tháng Gia Long ở Thăng Long, thành phố này trở thành thành phố lần đầu tiên trong lịch sử Việt Nam là trung tâm tập trung quyền lực của toàn bộ quốc gia bao gồm các khu vực quanh sông Hồng, sông Hương và sông Cửu Long.
Trong số những chính sách mới được ban hành trong 3 tháng đó, tôi muốn tập trung nói về 2 vấn đề. Một là chính sách hòa giải đối với những quan lại thời Trịnh và Lê. Hai là việc thiết lập mối quan hệ ngoại giao với ngoại quốc.
Tại sao và như thế nào mà hai chính sách này liên kết với nhau để ta có thể hiểu thêm về Thăng Long vào đầu thế kỷ XIX? Theo quan điểm của tôi, hai chính sách này là hai điểm chính mà Gia Long xét đến để bảo vệ dân tộc mình khỏi những nguy cơ tiềm ẩn từ cả bên trong và bên ngoài. Bằng việc xem xét 2 chính sách này, chúng ta sẽ hiểu hơn tầm quan trọng của sự hiện diện của Gia Long đối với việc thống nhất dân tộc vào nửa đầu thế kỷ XIX.
Hòa giải
Như đã biết, Nguyễn Phúc Ánh (1762-1820, sau này hiệu Gia Long) là một chiến binh dày dạn kinh nghiệm (một xạ thủ cừ khôi) người đã lăn lộn trên rất nhiều chiến trường từ thuở thiếu thời. Khi quân đội của mình tiến ra phía bắc để giành lại thành Thăng Long từ tay quân Tây Sơn, ông đã ngay lập tức theo sau đoàn bộ binh lãnh đạo bởi Tả tướng quân Lê Văn Duyệt, cùng lúc đó là lực lượng hải quân do tướng Nguyễn Văn Trương chỉ huy. Theo Đại Nam thực lục (ĐNTL), Lê Văn Duyệt chiếm được thành Thăng Long vào ngày 17 tháng 6 năm 1802. Chỉ 4 ngày sau đó, Nguyễn Phúc Ánh đã làm chủ điện Kính Thiên, nơi ở của các hoàng đế triều Lê.
Chính sách hòa giải của ông tập trung vào những thành viên trong bộ máy chính quyền cai trị trước đây dưới thời Lê/Trịnh, và vào người nhà Tây Sơn. Các quan lại dưới triều Lê trước đây có thể được tha nếu họ không nhận lời mời làm quan của quân Tây Sơn mặc dù trong thực tế những người này chính là người của nhà Trịnh, những kẻ đã tranh chấp với nhà Nguyễn và đã đưa quân vào chiếm kinh đô của nhà Nguyễn (1775). Ông ta không có đủ lòng thương để tha cho những tướng lĩnh hàng đầu trong bộ máy chính quyền Tây Sơn bởi đây là những người luôn muốn tiêu diệt cả gia đình ông cho đến người cuối cùng. Tuy nhiên, đối với những binh lính còn lại, ông muốn đưa họ gia nhập đội quân của mình: “Còn người nào bị ép phải theo thì đều tha, nên cứ ở yên như cũ. Những kẻ có nhận quan chức của giặc ra thú thì được miễn tội, gần thì hạn 3 ngày, xa thì hạn 5 ngày.” (ĐNTL). Trước sắc lệnh này, nhiều tướng sĩ của triều Lê/Trịnh trước đây và Tây Sơn đã quyết định phụng sự vương triều mới.
Những nhà trí thức nho giáo, những người được cho là trung quân, nhưng lại góp sức cho quân Tây Sơn cũng không tránh khỏi sự trừng phạt, mặc dù một vài người có chức quan thuộc hàng cao nhất trong triều Tây Sơn như Ngô Thì Nhậm (1746-1803), Nguyễn Gia Phan (1749-1829), và Phan Huy Ích (1750-1822) đã được miễn tội chết để có thể phụng sự vương triều mới trong công tác ngoại giao với Trung Quốc bởi họ là những người có đầy đủ kinh nghiệm trong vấn đề này. Mặc dù đây chỉ là tạm thời và sau này họ vẫn phải chịu hình phạt, nhưng những chứng cứ đã cho chúng ta thấy rằng Gia Long đã tìm cách duy trì chính sách hòa giải của mình càng lâu càng tốt.
Gia Long đã tổ chức một buổi nghi lễ cho người dân và dành cho các vị thần có liên quan tới Thăng Long. Trong sách ĐNTL, Gia Long đã ra ngoài điện Kính Thiên lần đầu tiên để tới thăm lăng Lê Thái Tổ (tháng 7) và một tháng sau đó, ông chịu trách nhiệm tổ chức thu lễ ở Văn Miếu được xây dựng vào triều Lý và được duy trì suốt thời Lê.
Nhằm kết nối người dân ngoài bắc, Gia Long tìm đến hậu duệ của họ Lê là Lê Duy Hoán và phong là Diên Tự công, ban cho 1.016 người hầu cận và 10.000 mẫu đất. Chính sách nổi trội hơn nữa của Gia Long là trong việc nhẹ nhàng đối với họ Trịnh. Theo nguyên tắc đối xử nồng hậu, Gia Long nhấn mạnh với người truyền ngôn của nhà Trịnh: “Tiên đế ta với họ Trịnh vốn là nghĩa thông gia. Trung gian Nam Bắc chia đôi, dần nên ngăn cách, đó là việc đã qua của người trước, không nên nói nữa. Ngày nay trong ngoài một nhà, nghĩ lại mối tình thích thuộc bao đời, thương người còn sống, nhớ người đã mất, nên lấy tình hậu mà đối xử...” (ĐNTL). Gia Long đã cung cấp cho Trịnh Tư, người có trách nhiệm với việc cúng tế tổ tiên nhà Trịnh 500 mẫu ruộng để ông ta tiếp tục nhiệm vụ đang đảm nhiệm. Cùng thời điểm đó, 247 thành viên họ Trịnh được miễn thuế binh dịch và thuế thân.
Việc hòa giải dàn xếp của vua Gia Long dành cho cả hậu duệ của những người có công được coi là khai quốc công thần và trung hưng công thần của triều Lê. 33 khai quốc công thần và 15 trung hưng công thần được đặt tên khiến cho con cháu họ được tôn vinh bởi những tước hiệu khác nhau. Đối với những người ở phía bắc không theo nhà Tây Sơn, hoặc là chiến đấu chống lại hoặc là bất hợp tác, thì đều được liệt vào danh sách những người trung quân...
Một điều nữa cần chú ý là chính sách hòa giải của Gia Long đối với các dân tộc thiểu số. Gia Long là hiện thân của một xã hội đa dân tộc, vì thế sức mạnh của ông dựa vào sự đoàn kết đa tộc người. Vào thời điểm đó, các tỉnh Tuyên Quang, Hưng Hóa, Thái Nguyên có rất nhiều tộc người cư trú. Để liên kết sức mạnh của tất cả các tộc người này thành một quốc gia hùng mạnh mới, Gia Long mời họ về Thăng Long. Thực hiện lời hứa, triều đình đã ban quan chức cho họ.
Nguyên nhân thất bại của nhà Tây Sơn
Nguồn: sưu tầm, lưu ý các dòng chữ có gạch dưới, mọi người muốn tìm hiểu thêm đọc cuốn mới nhất là Đại Nam thực lục chính biên Đệ lục kỷ Phụ biên, lần đầu tiên do dịch giả Cao Tự Thanh dịch
Mới
ðây, bạn bè có gửi cho tôi một bài viết của cố giáo sư Trần Quốc Vượng
nhan ðề: Mấy vấn ðề về vua Gia Long. Bài tham luận của gs Trần Quốc
Vượng ðược viết cho một buổi Hội thảo tại TP Hồ Chí Minh vào năm 1996.
Nhưng do liên quan ðến quan ðiểm chính trị mà buổi hội thảo bị bãi bỏ và
bài của gs Trần Quốc Vượng cũng chưa ðược ðăng lần nào.
Nguyễn Văn Lục
Nguyễn Ánh 1783 – Chuyện đời vay trả giải lý một phần nào những nỗi oan đổ trên đầu Nguyễn Ánh.
Vấn
đề quân số nhà Thanh đem sang nước ta là bao nhiêu cũng cần được đánh
giá lại . Việc khẳng định 20, 30, 50 vạn như nhiều sách vở khó có thể
coi là chính xác, phần lớn do nhận định chủ quan và dựa trên ước đoán
tổng quát. Riêng sách vở của Trung Hoa thì họ luôn luôn nhắc lại con số
trong Đại Thanh thực lục là một vạn quân mặt đông và tám ngàn quân mặt
tây đưa đến con số 18.000 quân cho cả hai mặt.
Trước đó 2 năm vào tháng hai năm 1776, Nguyễn Lữ léo vào đất Gia Định. Tháng năm năm ấy, Nguyễn Lữ rút lui sau khi cướp lấy lúa kho, chở hơn 200 thuyền chạy về Quy Nhơn
Thương cảng Sài Gòn (nên hiểu là Chợ Lớn ngày nay) thành hình và phát triển nhanh từ năm 1778. “Từ khi Tây Sơn nổi lên, quan quân hội cả ở trấn Phiên An, thuyền buôn cũng dời đậu ở sông Tân Bình (sông Sài Gòn)”.
Nhưng 4 năm sau, năm 1782, Nguyễn Nhạc tới 18 thôn Vườn Trầu, bị phục kích thua thảm bại, hộ giá Ngạn của Tây Sơn tử trận. Nhạc nhận ra bọn phục kích là đạo binh Hòa Nghĩa gồm nhiều người Tàu theo giúp Nguyễn ánh. “Nhạc bèn giận lây, phàm người Tàu không kể mới cũ đều giết cả hơn 10.000 người. Từ Bến Nghé đến sông Sài Gòn, tử thi quăng bỏ xuống sông làm nước không chảy được nữa. Cách 2, 3 tháng người ta không dám ăn cá tôm dưới sông. Còn như sô, lụa, chè, thuốc, hương, giấy, nhất thiết các đồ Tàu mà nhà ai đã dùng cũng đều đem quăng xuống sông, chẳng ai dám lấy. Qua năm sau, thứ trà xấu một cân giá bán lên đến 8 quan, 1 cây kim bán 1 quan tiền, còn các loại vật khác cũng đều cao giá, nhân dân cực kỳ khổ sở”.
Ngoài việc trả thù riêng người Tàu, Nguyễn Nhạc còn có dụng tâm tiêu diệt đầu não kinh tế của miền Nam, nơi chúa Nguyễn nắm được nhân tâm từ lâu.
Suốt thời gian tẩu quốc và phục quốc, vùng Gia Định trong đó có Chợ Lớn được xem là kinh đô của Nguyễn ánh (1779—1801).
Quân Tây Sơn bị cô lập ở đất Gia Định vì những lý do sau đây :
— Dân khẩn hoang mang ơn các chúa Nguyễn, họ được khá giả hơn lúc ở miền Trung, đất tốt còn nhiều, chưa cần một chánh sách điền địa mới, hoặc một sự thay trào đổi chúa.
— Quân Tây Sơn không thâu phục được người Huê kiều (đốt chợ cù lao Phố, đốt chợ Sài Gòn, Chợ Lớn, phá chợ Mỹ Tho), là hậu thuẫn kinh tế cho Nguyễn ánh.
— Người Cao Miên ở Trà Ôn, người Đồ Bà (Chà Châu giang) đều có cảm tình và tích cực ủng hộ Nguyễn ánh, nhờ đường lối chính trị mềm dẽo. Lúc bấy giờ quân Tây Sơn nặng lo những vấn đề ở Bắc hà (cựu thần nhà Lê) và còn lo đối phó với quân nhà Thanh. Quân Tây Sơn đánh giá quá thấp sức chịu đựng của Nguyễn ánh, nhứt là chuyện Nguyễn ánh cầu viện với nước Pháp. Pháp quốc lúc bấy giờ đang nuôi nhiều tham vọng, việc tổ chức quân đội của Pháp đạt kỹ thuật cao, với hải quân mạnh và võ khí tốt. Hành động của Bá Đa Lộc tuy phiêu lưu nhưng có nhiều tác dụng tốt cho Nguyễn Ánh .
( Theo Lịch sử khẩn hoang Miền Nam -Sơn Nam )
Vua Gia Long ở Thăng Long
PGS-TS Choi Byung Wook
(Đại học Inha, Hàn Quốc)
Người dịch: Ths Phạm Quốc Thành, trường ĐH KHXH-NV, ĐH Quốc gia HN
Cùng với thời gian, vai trò của nhà Nguyễn trong tiến trình lịch sử Việt Nam cũng ngày càng được làm rõ dưới ánh sáng của một tư duy nghiên cứu khoa học khách quan, không thiên kiến, đặc biệt là những đánh giá về người sáng lập vương triều này.
Tham dự hội thảo quốc tế “Phát triển bền vững thủ đô Hà Nội văn hiến, anh hùng, vì hòa bình”, PGS-TS Choi Byung Wook (Đại học Inha, Hàn Quốc) đã thực hiện một khảo cứu về cuộc công du đầu tiên của vua Gia Long tới thành Thăng Long, ngay sau khi ông giành được quyền lực trên toàn bộ lãnh thổ Việt Nam từ nhà Tây Sơn. Báo Thanh Niên xin giới thiệu cùng bạn đọc lược trích bản tham luận rất đáng chú ý này như một nỗ lực tìm hiểu lịch sử Việt Nam của một học giả nước ngoài với nhãn quan độc lập.
Điện Kính Thiên cuối thế kỷ XIX-Ảnh: Dr Hocquard
Trong lịch sử Việt Nam, sự thống nhất Việt Nam từ Lạng Sơn đến Cà Mau được tiến hành trong 2 lần. Lần thứ nhất diễn ra vào thế kỷ XIX dưới thời vua Gia Long - người là hiện thân sự thống nhất miền Nam (Gia Định) và miền Bắc (Thăng Long). Gia Long đã từng hiện diện ở 3 trung tâm chính trị là Sài Gòn, Huế và Thăng Long để cai trị đất nước. Ông ở Sài Gòn năm 1788 để chuẩn bị lên ngôi hoàng đế vào năm sau đó, đến Huế vào tháng 5 năm 1801 và tiếp tục về Thăng Long trước khi ông chọn Huế là nơi trị vì lâu dài.
Gia Long vào thành Thăng Long vào ngày 21 tháng 6 năm 1802 (âm lịch) và ông rời Thăng Long vào ngày 27 tháng 9 năm đó. Trong suốt 3 tháng giam mình trong điện Kính Thiên, Gia Long ban hành một loạt chính sách mới.
Sự hiện diện của Gia Long ở Thăng Long có ý nghĩa đáng kể mặc dù thời gian chỉ là 3 tháng. Trong suốt thời gian ông ở đây, ông đã minh chứng cho các luật quan trọng như việc cải tổ bộ máy hành chính nhà nước, thiết lập mối quan hệ ngoại giao, hệ thống thuế, quản lý giáo dục, cách thức đương đầu với quân thù… Với thời gian 3 tháng Gia Long ở Thăng Long, thành phố này trở thành thành phố lần đầu tiên trong lịch sử Việt Nam là trung tâm tập trung quyền lực của toàn bộ quốc gia bao gồm các khu vực quanh sông Hồng, sông Hương và sông Cửu Long.
Trong số những chính sách mới được ban hành trong 3 tháng đó, tôi muốn tập trung nói về 2 vấn đề. Một là chính sách hòa giải đối với những quan lại thời Trịnh và Lê. Hai là việc thiết lập mối quan hệ ngoại giao với ngoại quốc.
Tại sao và như thế nào mà hai chính sách này liên kết với nhau để ta có thể hiểu thêm về Thăng Long vào đầu thế kỷ XIX? Theo quan điểm của tôi, hai chính sách này là hai điểm chính mà Gia Long xét đến để bảo vệ dân tộc mình khỏi những nguy cơ tiềm ẩn từ cả bên trong và bên ngoài. Bằng việc xem xét 2 chính sách này, chúng ta sẽ hiểu hơn tầm quan trọng của sự hiện diện của Gia Long đối với việc thống nhất dân tộc vào nửa đầu thế kỷ XIX.
Hòa giải
Như đã biết, Nguyễn Phúc Ánh (1762-1820, sau này hiệu Gia Long) là một chiến binh dày dạn kinh nghiệm (một xạ thủ cừ khôi) người đã lăn lộn trên rất nhiều chiến trường từ thuở thiếu thời. Khi quân đội của mình tiến ra phía bắc để giành lại thành Thăng Long từ tay quân Tây Sơn, ông đã ngay lập tức theo sau đoàn bộ binh lãnh đạo bởi Tả tướng quân Lê Văn Duyệt, cùng lúc đó là lực lượng hải quân do tướng Nguyễn Văn Trương chỉ huy. Theo Đại Nam thực lục (ĐNTL), Lê Văn Duyệt chiếm được thành Thăng Long vào ngày 17 tháng 6 năm 1802. Chỉ 4 ngày sau đó, Nguyễn Phúc Ánh đã làm chủ điện Kính Thiên, nơi ở của các hoàng đế triều Lê.
Chính sách hòa giải của ông tập trung vào những thành viên trong bộ máy chính quyền cai trị trước đây dưới thời Lê/Trịnh, và vào người nhà Tây Sơn. Các quan lại dưới triều Lê trước đây có thể được tha nếu họ không nhận lời mời làm quan của quân Tây Sơn mặc dù trong thực tế những người này chính là người của nhà Trịnh, những kẻ đã tranh chấp với nhà Nguyễn và đã đưa quân vào chiếm kinh đô của nhà Nguyễn (1775). Ông ta không có đủ lòng thương để tha cho những tướng lĩnh hàng đầu trong bộ máy chính quyền Tây Sơn bởi đây là những người luôn muốn tiêu diệt cả gia đình ông cho đến người cuối cùng. Tuy nhiên, đối với những binh lính còn lại, ông muốn đưa họ gia nhập đội quân của mình: “Còn người nào bị ép phải theo thì đều tha, nên cứ ở yên như cũ. Những kẻ có nhận quan chức của giặc ra thú thì được miễn tội, gần thì hạn 3 ngày, xa thì hạn 5 ngày.” (ĐNTL). Trước sắc lệnh này, nhiều tướng sĩ của triều Lê/Trịnh trước đây và Tây Sơn đã quyết định phụng sự vương triều mới.
Những nhà trí thức nho giáo, những người được cho là trung quân, nhưng lại góp sức cho quân Tây Sơn cũng không tránh khỏi sự trừng phạt, mặc dù một vài người có chức quan thuộc hàng cao nhất trong triều Tây Sơn như Ngô Thì Nhậm (1746-1803), Nguyễn Gia Phan (1749-1829), và Phan Huy Ích (1750-1822) đã được miễn tội chết để có thể phụng sự vương triều mới trong công tác ngoại giao với Trung Quốc bởi họ là những người có đầy đủ kinh nghiệm trong vấn đề này. Mặc dù đây chỉ là tạm thời và sau này họ vẫn phải chịu hình phạt, nhưng những chứng cứ đã cho chúng ta thấy rằng Gia Long đã tìm cách duy trì chính sách hòa giải của mình càng lâu càng tốt.
Gia Long đã tổ chức một buổi nghi lễ cho người dân và dành cho các vị thần có liên quan tới Thăng Long. Trong sách ĐNTL, Gia Long đã ra ngoài điện Kính Thiên lần đầu tiên để tới thăm lăng Lê Thái Tổ (tháng 7) và một tháng sau đó, ông chịu trách nhiệm tổ chức thu lễ ở Văn Miếu được xây dựng vào triều Lý và được duy trì suốt thời Lê.
Nhằm kết nối người dân ngoài bắc, Gia Long tìm đến hậu duệ của họ Lê là Lê Duy Hoán và phong là Diên Tự công, ban cho 1.016 người hầu cận và 10.000 mẫu đất. Chính sách nổi trội hơn nữa của Gia Long là trong việc nhẹ nhàng đối với họ Trịnh. Theo nguyên tắc đối xử nồng hậu, Gia Long nhấn mạnh với người truyền ngôn của nhà Trịnh: “Tiên đế ta với họ Trịnh vốn là nghĩa thông gia. Trung gian Nam Bắc chia đôi, dần nên ngăn cách, đó là việc đã qua của người trước, không nên nói nữa. Ngày nay trong ngoài một nhà, nghĩ lại mối tình thích thuộc bao đời, thương người còn sống, nhớ người đã mất, nên lấy tình hậu mà đối xử...” (ĐNTL). Gia Long đã cung cấp cho Trịnh Tư, người có trách nhiệm với việc cúng tế tổ tiên nhà Trịnh 500 mẫu ruộng để ông ta tiếp tục nhiệm vụ đang đảm nhiệm. Cùng thời điểm đó, 247 thành viên họ Trịnh được miễn thuế binh dịch và thuế thân.
Việc hòa giải dàn xếp của vua Gia Long dành cho cả hậu duệ của những người có công được coi là khai quốc công thần và trung hưng công thần của triều Lê. 33 khai quốc công thần và 15 trung hưng công thần được đặt tên khiến cho con cháu họ được tôn vinh bởi những tước hiệu khác nhau. Đối với những người ở phía bắc không theo nhà Tây Sơn, hoặc là chiến đấu chống lại hoặc là bất hợp tác, thì đều được liệt vào danh sách những người trung quân...
Một điều nữa cần chú ý là chính sách hòa giải của Gia Long đối với các dân tộc thiểu số. Gia Long là hiện thân của một xã hội đa dân tộc, vì thế sức mạnh của ông dựa vào sự đoàn kết đa tộc người. Vào thời điểm đó, các tỉnh Tuyên Quang, Hưng Hóa, Thái Nguyên có rất nhiều tộc người cư trú. Để liên kết sức mạnh của tất cả các tộc người này thành một quốc gia hùng mạnh mới, Gia Long mời họ về Thăng Long. Thực hiện lời hứa, triều đình đã ban quan chức cho họ.
Nguyên nhân thất bại của nhà Tây Sơn
1. Thứ nhất, họ Nguyễn lúc ấy không được lòng dân chúng nhưng lại có được sự ủng hộ của một bộ phận lớn các địa chủ tại Nam Bộ. Do đó, khi lực lượng bố phòng của Tây Sơn ở lại không đủ mạnh, họ Nguyễn nhanh chóng lấy lại vùng này.
2. Thứ hai, các nhà lãnh đạo Tây Sơn đã từng có thời điểm đánh giá chưa đúng thực lực của Nguyễn Ánh. Sau khi nghe tin Ánh giết tướng Đỗ Thanh Nhơn (Nhân) vì uy tín của Nhơn có phần lấn át Ánh, Nguyễn Nhạc cho rằng tướng soái của Nguyễn Ánh không có ai đáng ngại nữa. Sau này, khi đánh bật được Ánh ra khỏi lãnh thổ, nhất là sau khi chớp nhoáng đập tan quân Xiêm, sự đánh giá ấy càng trở nên chủ quan hơn.
3. Thứ ba là sự chia rẽ trong nội bộ anh em Tây Sơn giữa Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ. Chính cuộc xung đột năm 1787 đã tạo điều kiện cho Nguyễn Ánh trở về lấy lại Gia Định. Lực lượng Tây Sơn ở đây đơn độc tại Nam Bộ không được sự tiếp viện cần thiết từ phía bắc nên đã không thể giữ được đất này. Sau khi cuộc xung đột của hai anh em chấm dứt, Nguyễn Huệ lại bộn bề với những biến cố tại Bắc Hà, Nguyễn Nhạc thì đã suy yếu lực lượng và suy nhược về tinh thần, không còn khả năng một mình tiến hành Nam chinh nữa. Cái chết của Nguyễn Lữ dù không ảnh hưởng quá nhiều đến nhà Tây Sơn (vì ảnh hưởng của ông cũng là ít nhất trong ba người) nhưng có lẽ càng khiến tinh thần Nam chinh của Nguyễn Nhạc thêm mòn đi. Điều đó lý giải vì sao Nguyễn Ánh có thể chắc chân tại Nam Bộ tạo cơ sở cho ông Bắc tiến sau này
Cùng với các nguyên nhân trên, còn những nguyên nhân khác dẫn đến sự sụp đổ của nhà Tây Sơn khiến lực lượng của Nguyễn Ánh chiến thắng lập nên nhà Nguyễn:
* Cái chết quá sớm của vua Quang Trung, người làm nên gần như tất cả các thành tựu của nhà Tây Sơn kể từ năm 1777, mà không có người thay thế xứng đáng. Quang Toản quá nhỏ không có đủ uy tín và sự cứng cỏi nên không thể giành được sự ủng hộ của người dân ở Bắc Hà, mảnh đất vừa chính thức về tay nhà Tây Sơn không lâu. Việc sau này, lúc bị quân Nguyễn Ánh bắt, anh Toản là Quang Thùy đã tự vẫn nhưng Toản không dám chết cùng chứng tỏ Toản không bằng Đoan Nam vương Trịnh Tông.
* Sự xung đột nghiêm trọng của hàng ngũ tướng lĩnh Tây Sơn. Tây Sơn có nhiều tướng tài, nhưng sau khi người lãnh đạo tối cao Nguyễn Huệ qua đời, dường như không ai chịu ai. Các tướng giỏi, ngoài Ngô Văn Sở, Lê Trung bị giết, còn có Ngô Thì Nhậm phải lánh đi ở ẩn và nguy hại hơn là Lê Chất chạy sang đầu hàng Nguyễn Ánh. Thực ra, việc ấu chúa lên ngôi mà triều đình vẫn phải thực hiện di mệnh đánh dẹp không phải là nhiệm vụ không thể thực hiện được, như trường hợp của vua Thuận Trị (Phúc Lâm) nhà Thanh. Khi Hoàng Thái Cực mất, Phúc Lâm còn nhỏ (và sau chết yểu) nhưng nhà Thanh vẫn tiến vào trung nguyên, hoàn thành việc chiếm Trung Quốc, diệt nhà Minh và Lý Tự Thành. Công việc nhờ vào tay nhiếp chính Đa Nhĩ Cổn. Bởi các tướng Tây Sơn không thể làm được như Chu công nhà Chu, lại bị người Pháp từ bên ngoài can thiệp giúp sức cho Nguyễn Ánh nên nhà Tây Sơn càng nhanh chóng sụp đổ.
* Một nguyên nhân khác, dù không phải là quan trọng nhất nhưng không thể không nói đến. Đó là lòng kiên trì của Nguyễn Ánh. Rõ ràng Ánh đã gặp may khi nhiều lần thoát nạn trước sự truy đuổi của Tây Sơn. Nhưng phải thừa nhận ông cũng là một người có lòng dũng cảm và ý chí bền bỉ không sờn, dù bị thua hết lần này đến lần khác, gặp rất nhiều hiểm nguy. Có thể nói tài năng quân sự của ông không bằng Nguyễn Huệ nhưng sau khi Nguyễn Huệ chết, không còn ai là đối thủ của ông.
Anh em nhà Tây Sơn đã bất hòa với nhau như thế nào?
Phân xử nên tường thuật về những dữ kiện, bằng chứng. 2. Thứ hai, các nhà lãnh đạo Tây Sơn đã từng có thời điểm đánh giá chưa đúng thực lực của Nguyễn Ánh. Sau khi nghe tin Ánh giết tướng Đỗ Thanh Nhơn (Nhân) vì uy tín của Nhơn có phần lấn át Ánh, Nguyễn Nhạc cho rằng tướng soái của Nguyễn Ánh không có ai đáng ngại nữa. Sau này, khi đánh bật được Ánh ra khỏi lãnh thổ, nhất là sau khi chớp nhoáng đập tan quân Xiêm, sự đánh giá ấy càng trở nên chủ quan hơn.
3. Thứ ba là sự chia rẽ trong nội bộ anh em Tây Sơn giữa Nguyễn Nhạc và Nguyễn Huệ. Chính cuộc xung đột năm 1787 đã tạo điều kiện cho Nguyễn Ánh trở về lấy lại Gia Định. Lực lượng Tây Sơn ở đây đơn độc tại Nam Bộ không được sự tiếp viện cần thiết từ phía bắc nên đã không thể giữ được đất này. Sau khi cuộc xung đột của hai anh em chấm dứt, Nguyễn Huệ lại bộn bề với những biến cố tại Bắc Hà, Nguyễn Nhạc thì đã suy yếu lực lượng và suy nhược về tinh thần, không còn khả năng một mình tiến hành Nam chinh nữa. Cái chết của Nguyễn Lữ dù không ảnh hưởng quá nhiều đến nhà Tây Sơn (vì ảnh hưởng của ông cũng là ít nhất trong ba người) nhưng có lẽ càng khiến tinh thần Nam chinh của Nguyễn Nhạc thêm mòn đi. Điều đó lý giải vì sao Nguyễn Ánh có thể chắc chân tại Nam Bộ tạo cơ sở cho ông Bắc tiến sau này
Cùng với các nguyên nhân trên, còn những nguyên nhân khác dẫn đến sự sụp đổ của nhà Tây Sơn khiến lực lượng của Nguyễn Ánh chiến thắng lập nên nhà Nguyễn:
* Cái chết quá sớm của vua Quang Trung, người làm nên gần như tất cả các thành tựu của nhà Tây Sơn kể từ năm 1777, mà không có người thay thế xứng đáng. Quang Toản quá nhỏ không có đủ uy tín và sự cứng cỏi nên không thể giành được sự ủng hộ của người dân ở Bắc Hà, mảnh đất vừa chính thức về tay nhà Tây Sơn không lâu. Việc sau này, lúc bị quân Nguyễn Ánh bắt, anh Toản là Quang Thùy đã tự vẫn nhưng Toản không dám chết cùng chứng tỏ Toản không bằng Đoan Nam vương Trịnh Tông.
* Sự xung đột nghiêm trọng của hàng ngũ tướng lĩnh Tây Sơn. Tây Sơn có nhiều tướng tài, nhưng sau khi người lãnh đạo tối cao Nguyễn Huệ qua đời, dường như không ai chịu ai. Các tướng giỏi, ngoài Ngô Văn Sở, Lê Trung bị giết, còn có Ngô Thì Nhậm phải lánh đi ở ẩn và nguy hại hơn là Lê Chất chạy sang đầu hàng Nguyễn Ánh. Thực ra, việc ấu chúa lên ngôi mà triều đình vẫn phải thực hiện di mệnh đánh dẹp không phải là nhiệm vụ không thể thực hiện được, như trường hợp của vua Thuận Trị (Phúc Lâm) nhà Thanh. Khi Hoàng Thái Cực mất, Phúc Lâm còn nhỏ (và sau chết yểu) nhưng nhà Thanh vẫn tiến vào trung nguyên, hoàn thành việc chiếm Trung Quốc, diệt nhà Minh và Lý Tự Thành. Công việc nhờ vào tay nhiếp chính Đa Nhĩ Cổn. Bởi các tướng Tây Sơn không thể làm được như Chu công nhà Chu, lại bị người Pháp từ bên ngoài can thiệp giúp sức cho Nguyễn Ánh nên nhà Tây Sơn càng nhanh chóng sụp đổ.
* Một nguyên nhân khác, dù không phải là quan trọng nhất nhưng không thể không nói đến. Đó là lòng kiên trì của Nguyễn Ánh. Rõ ràng Ánh đã gặp may khi nhiều lần thoát nạn trước sự truy đuổi của Tây Sơn. Nhưng phải thừa nhận ông cũng là một người có lòng dũng cảm và ý chí bền bỉ không sờn, dù bị thua hết lần này đến lần khác, gặp rất nhiều hiểm nguy. Có thể nói tài năng quân sự của ông không bằng Nguyễn Huệ nhưng sau khi Nguyễn Huệ chết, không còn ai là đối thủ của ông.
Anh em nhà Tây Sơn đã bất hòa với nhau như thế nào?
Sử sách không ghi chép thật rõ ràng về sự kiện mâu thuẫn giữa anh em Tây Sơn. Các sử gia nhà Nguyễn cho rằng tại Nguyễn Nhạc “tư thông” với vợ Nguyễn Huệ. Có tài liệu nói rằng Nguyễn Nhạc yêu cầu Nguyễn Huệ nộp vàng bạc lấy từ kho của họ Trịnh ở Bắc Hà mang về nam nhưng vua em không chịu; hơn thế vua em lại xin vua anh cho cai quản thêm Quảng Nam và vua anh không chấp thuận, do đó Nguyễn Huệ chủ động mang quân vào nam đánh Nguyễn Nhạc.
Có ý kiến bàn thêm rằng, chủ trương của Nguyễn Nhạc là tập trung tiêu diệt chúa Nguyễn, chỉ đánh chiếm phần đất của chúa Nguyễn để thay thế cai trị tại miền Nam và giữ hòa bình với Bắc Hà, cho nên việc Nguyễn Huệ tự ý đem quân bắc tiến là trái ý vua anh. Ngay khi biết tin Nguyễn Huệ đánh Thăng Long, vua Tây Sơn vội mang quân ra bắc, thực chất là để gọi em về. Mặt khác, Nguyễn Nhạc không yên tâm với sự phát triển thế lực riêng của Nguyễn Huệ. Trong khi đó, là người có hùng tâm, Nguyễn Huệ có chủ trương tự lực phát triển ra ngoài tầm kiềm chế của vua anh và việc bắc tiến của ông không hẳn chỉ vì lời khuyên của Nguyễn Hữu Chỉnh.
Sử cũ ghi rất vắn tắt và không thật rõ ràng về sự kiện này. Nguyễn Nhạc về Quy Nhơn nhưng Nguyễn Huệ ở lại Phú Xuân, không theo về như những lần đi đánh Gia Định xong trước đây. Danh tiếng Nguyễn Huệ lên cao, được nhân dân tôn là Đức Chúa. Nguyễn Nhạc sợ ảnh hưởng đến quyền lực của mình, doạ trị tội Nguyễn Huệ. Khoảng đầu năm 1787 Nguyễn Huệ viết hịch kể tội Nguyễn Nhạc và mang 6 vạn quân nam tiến vây thành Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc bị vây ngặt bèn gọi Đặng Văn Trấn, đang trấn thủ Gia Định, ra cứu. Trấn vâng lệnh mang quân ra, nhưng đến Phú Yên đã bị Nguyễn Huệ bắt sống. Nguyễn Huệ nã pháo tới tấp vào thành Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc bị vây bức quá phải lên thành khóc xin em đừng đánh thành nữa. Nguyễn Huệ bằng lòng giảng hòa với anh.
Tuy nhiên, theo một giáo sĩ phương Tây tại Việt Nam lúc đó, anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ tuy mâu thuẫn nhưng cho đến khi Nguyễn Huệ bắt được Đặng Văn Trấn, quân đội hai bên vẫn chưa thực sự đánh nhau thì Nguyễn Lữ đứng ra điều đình và hai bên vì tình cảm trong nhà đã đồng ý giảng hoà.
Nguyễn Nhạc phong vương cho hai em, mỗi người chia nhau giữ một khu vực từ tháng 4 năm 1787:
-Nguyễn Nhạc xưng là Trung ương Hoàng đế, đóng đô ở Quy Nhơn.
-Phong Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương, cai quản vùng đất Gia Định.
-Phong Nguyễn Huệ làm Bắc Bình Vương, cai quản vùng đất từ đèo Hải Vân trở ra Bắc.
Như vậy vua Thái Đức đã thoả mãn yêu cầu được cai quản Quảng Nam của vua em. Ở vào thời điểm vinh quang nhất của phong trào Tây Sơn trong công cuộc thống nhất đất nước 1786 - 1787 mà Nguyễn Huệ là người tiêu biểu nhất thì phong trào Tây Sơn đã bị Nguyễn Nhạc phong kiến hoá, phân phong làm ba khu vực cai quản đất nước.
Bất hòa với anh em.
Nguyễn Ánh và Nguyễn Huệ ai nhiều công hơn? Có ý kiến bàn thêm rằng, chủ trương của Nguyễn Nhạc là tập trung tiêu diệt chúa Nguyễn, chỉ đánh chiếm phần đất của chúa Nguyễn để thay thế cai trị tại miền Nam và giữ hòa bình với Bắc Hà, cho nên việc Nguyễn Huệ tự ý đem quân bắc tiến là trái ý vua anh. Ngay khi biết tin Nguyễn Huệ đánh Thăng Long, vua Tây Sơn vội mang quân ra bắc, thực chất là để gọi em về. Mặt khác, Nguyễn Nhạc không yên tâm với sự phát triển thế lực riêng của Nguyễn Huệ. Trong khi đó, là người có hùng tâm, Nguyễn Huệ có chủ trương tự lực phát triển ra ngoài tầm kiềm chế của vua anh và việc bắc tiến của ông không hẳn chỉ vì lời khuyên của Nguyễn Hữu Chỉnh.
Sử cũ ghi rất vắn tắt và không thật rõ ràng về sự kiện này. Nguyễn Nhạc về Quy Nhơn nhưng Nguyễn Huệ ở lại Phú Xuân, không theo về như những lần đi đánh Gia Định xong trước đây. Danh tiếng Nguyễn Huệ lên cao, được nhân dân tôn là Đức Chúa. Nguyễn Nhạc sợ ảnh hưởng đến quyền lực của mình, doạ trị tội Nguyễn Huệ. Khoảng đầu năm 1787 Nguyễn Huệ viết hịch kể tội Nguyễn Nhạc và mang 6 vạn quân nam tiến vây thành Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc bị vây ngặt bèn gọi Đặng Văn Trấn, đang trấn thủ Gia Định, ra cứu. Trấn vâng lệnh mang quân ra, nhưng đến Phú Yên đã bị Nguyễn Huệ bắt sống. Nguyễn Huệ nã pháo tới tấp vào thành Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc bị vây bức quá phải lên thành khóc xin em đừng đánh thành nữa. Nguyễn Huệ bằng lòng giảng hòa với anh.
Tuy nhiên, theo một giáo sĩ phương Tây tại Việt Nam lúc đó, anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ tuy mâu thuẫn nhưng cho đến khi Nguyễn Huệ bắt được Đặng Văn Trấn, quân đội hai bên vẫn chưa thực sự đánh nhau thì Nguyễn Lữ đứng ra điều đình và hai bên vì tình cảm trong nhà đã đồng ý giảng hoà.
Nguyễn Nhạc phong vương cho hai em, mỗi người chia nhau giữ một khu vực từ tháng 4 năm 1787:
-Nguyễn Nhạc xưng là Trung ương Hoàng đế, đóng đô ở Quy Nhơn.
-Phong Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương, cai quản vùng đất Gia Định.
-Phong Nguyễn Huệ làm Bắc Bình Vương, cai quản vùng đất từ đèo Hải Vân trở ra Bắc.
Như vậy vua Thái Đức đã thoả mãn yêu cầu được cai quản Quảng Nam của vua em. Ở vào thời điểm vinh quang nhất của phong trào Tây Sơn trong công cuộc thống nhất đất nước 1786 - 1787 mà Nguyễn Huệ là người tiêu biểu nhất thì phong trào Tây Sơn đã bị Nguyễn Nhạc phong kiến hoá, phân phong làm ba khu vực cai quản đất nước.
Bất hòa với anh em.
Nguyễn Nhạc chia vùng đất phía nam ra làm 3:
Nguyễn Nhạc xưng là Trung ương Hoàng đế, đóng đô ở Qui Nhơn.
Phong Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương, cai quản vùng đất Gia Định.
Phong Nguyễn Huệ làm Bắc Bình Vương, cai quản vùng đất Thuận Hóa trở ra đèo Hải Vân.
Mâu thuẫn của anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ ngày càng lớn. Vua Tây Sơn vốn không có ý đánh ra Bắc Hà, chỉ muốn chiếm Nam Hà;[32] việc Huệ đánh Bắc Hà là trái ý Nguyễn Nhạc, lại thấy Nguyễn Huệ ở Bắc Hà lâu quá sau khi thắng nên Nguyễn Nhạc đâm ra lo sợ vì khó kiềm chế được Nguyễn Huệ.
Nguyễn Nhạc tuyển một đội lính hộ tống đi ra Bắc và đòi Nguyễn Huệ về. Dù chính Nguyễn Huệ đã ra tận ngoài cửa ô tiếp đón,[33] cả hai cùng đi triều kiến vua Lê rồi về Nam nhưng Nguyễn Nhạc vẫn chưa bằng lòng.
Tới Phú Xuân, Nguyễn Huệ ở lại còn Nguyễn Nhạc trở về Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc đưa ra nhiều đòi hỏi tỏ uy quyền mà Nguyễn Huệ từ chối: bắt Nguyễn Huệ đi chầu, nộp chiến lợi phẩm và nộp đất Quảng Nam.. Nguyễn Huệ tỏ ra chống đối Nguyễn Nhạc và binh lính lại rất trung thành với ông. Nguyễn Nhạc phẫn chí, giết công thần Nguyễn Thung, hiếp vợ Nguyễn Huệ.[Nguyễn Huệ chiếm nốt kho vàng của Tây Sơn ở Quy Nhơn để vận hành chiến tranh, thế là chiến tranh xảy ra. Nguyễn Huệ đánh nhau với Nguyễn Nhạc trong vài tháng đầu năm 1787, ông tổng động viên chừng 6 vạn tới 10 vạn quân. Họ đánh nhau dữ dội và sau đó Nguyễn Huệ tiến đến vây thành Quy Nhơn, đắp thành đất, bắn đại bác vào thành.
Nguyễn Nhạc bị vây bức quá phải vào đền thờ cha mẹ khóc rồi kêu Đặng Văn Chân từ Gia Định về cứu nhưng quân Đặng Văn Chân tới nơi lại bị Nguyễn Huệ đánh tan, buộc Đặng Văn Chân phải tới hàng. Tuy quân của Nguyễn Huệ trong các cuộc công thành thương vong đến phân nửa nhưng tình thế buộc Nguyễn Nhạc phải lên mặt thành khóc xin em "Nỡ lòng nào mà nồi da xáo thịt như thế". Nguyễn Huệ nể tình anh em, thôi hãm thành và bằng lòng giảng hòa với vua anh, rồi rút về Thuận Hóa.
Quang Trung mất do viêm phổi. Nguyễn Nhạc xưng là Trung ương Hoàng đế, đóng đô ở Qui Nhơn.
Phong Nguyễn Lữ làm Đông Định Vương, cai quản vùng đất Gia Định.
Phong Nguyễn Huệ làm Bắc Bình Vương, cai quản vùng đất Thuận Hóa trở ra đèo Hải Vân.
Mâu thuẫn của anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ ngày càng lớn. Vua Tây Sơn vốn không có ý đánh ra Bắc Hà, chỉ muốn chiếm Nam Hà;[32] việc Huệ đánh Bắc Hà là trái ý Nguyễn Nhạc, lại thấy Nguyễn Huệ ở Bắc Hà lâu quá sau khi thắng nên Nguyễn Nhạc đâm ra lo sợ vì khó kiềm chế được Nguyễn Huệ.
Nguyễn Nhạc tuyển một đội lính hộ tống đi ra Bắc và đòi Nguyễn Huệ về. Dù chính Nguyễn Huệ đã ra tận ngoài cửa ô tiếp đón,[33] cả hai cùng đi triều kiến vua Lê rồi về Nam nhưng Nguyễn Nhạc vẫn chưa bằng lòng.
Tới Phú Xuân, Nguyễn Huệ ở lại còn Nguyễn Nhạc trở về Quy Nhơn. Nguyễn Nhạc đưa ra nhiều đòi hỏi tỏ uy quyền mà Nguyễn Huệ từ chối: bắt Nguyễn Huệ đi chầu, nộp chiến lợi phẩm và nộp đất Quảng Nam.. Nguyễn Huệ tỏ ra chống đối Nguyễn Nhạc và binh lính lại rất trung thành với ông. Nguyễn Nhạc phẫn chí, giết công thần Nguyễn Thung, hiếp vợ Nguyễn Huệ.[Nguyễn Huệ chiếm nốt kho vàng của Tây Sơn ở Quy Nhơn để vận hành chiến tranh, thế là chiến tranh xảy ra. Nguyễn Huệ đánh nhau với Nguyễn Nhạc trong vài tháng đầu năm 1787, ông tổng động viên chừng 6 vạn tới 10 vạn quân. Họ đánh nhau dữ dội và sau đó Nguyễn Huệ tiến đến vây thành Quy Nhơn, đắp thành đất, bắn đại bác vào thành.
Nguyễn Nhạc bị vây bức quá phải vào đền thờ cha mẹ khóc rồi kêu Đặng Văn Chân từ Gia Định về cứu nhưng quân Đặng Văn Chân tới nơi lại bị Nguyễn Huệ đánh tan, buộc Đặng Văn Chân phải tới hàng. Tuy quân của Nguyễn Huệ trong các cuộc công thành thương vong đến phân nửa nhưng tình thế buộc Nguyễn Nhạc phải lên mặt thành khóc xin em "Nỡ lòng nào mà nồi da xáo thịt như thế". Nguyễn Huệ nể tình anh em, thôi hãm thành và bằng lòng giảng hòa với vua anh, rồi rút về Thuận Hóa.
Tại tỉnh Thừa Thiên - Huế, Hội Khoa học lịch sử tỉnh Thừa Thiên - Huế phối hợp với Hội Khoa học lịch sử Việt Nam, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thừa Thiên - Huế tổ chức hội thảo Tây Sơn - Thuận Hóa và Anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ - Quang Trung.
Đây là lần thứ 5 hội thảo về Quang Trung và thời kỳ Tây Sơn được tổ chức tại Thừa Thiên - Huế.
Hội thảo lần này có 30 tác giả, đa phần là những chuyên gia về thời Tây Sơn ở Hà Nội, TP HCM, Thừa Thiên - Huế, Bình Định và 4 tác giả ở nước ngoài. Tại hội thảo, các nhà khoa học đã đưa ra những nghiên cứu công phu từ 2 nguồn tư liệu chủ yếu là thư tịch trong và ngoài nước.
Bên cạnh đó là những nghiên cứu, khảo sát điền dã ở các địa bàn, địa danh gắn với phong trào Tây Sơn. Các nghiên cứu này đã đưa ra khá nhiều thông tin mới về cuộc đời của Anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ - Quang Trung và thời kỳ Tây Sơn.
Nhà nghiên cứu, Thạc sĩ Lê Tiến Công phân tích tập hồi ký của người Anh tên là John Barrow đến nước ta vào năm 1792-1793, cho biết Nguyễn Nhạc là người lớn tuổi nhất trong các anh em Tây Sơn, là thương nhân giàu có buôn bán với Trung Quốc và Nhật Bản.
Ý kiến này khác với tư liệu trong nước lâu nay cho là Nguyễn Nhạc là người buôn bán nhỏ (ông buôn trầu từ miền ngược - An Khê đến miền xuôi - Quy Nhơn).
Qua việc đối chiếu với tư liệu triều Thanh, các nhà nghiên cứu đưa ra giả thiết cho là nhà Tây Sơn có ít nhất 4 anh em trai, anh đầu là Nguyễn Quang Hoa. Ông này có thể do bị chết sớm hoặc vì lý do nào đó không tham gia lãnh đạo phong trào Tây Sơn, nên không được sử sách ghi lại, chỉ sau khi Nguyễn Quang Hiển kê khai lý lịch với quan chức triều Thanh khi đi sứ vào năm 1790 mới được tiết lộ về nhân thân của mình.
Về cái chết của Hoàng đế Quang Trung, từ Hoa Kỳ, bác sĩ Bùi Minh Đức cho biết, sau khi khảo cứu các nguồn tư liệu lịch sử với căn bệnh mà sử sách ghi là "huyễn vựng", trong đó có nói đến cách điều trị của thái y, chăm sóc của Ngọc Hân và trạng thái của bệnh nhân trước khi qua đời.
Ông nghiên cứu kết hợp với chuyên ngành y khoa hiện đại của nội, ngoại thần kinh; tai mũi họng; nội, ngoại thương; tim mạch… tái lập một hồ sơ bệnh lý của bệnh nhân có tên Nguyễn Huệ; giới tính: Nam; chết ở tuổi: 39; nghề nghiệp: Chỉ huy quân đội, tác giả đưa ra giả thiết về cái chết của Hoàng đế Quang Trung là do: "Xuất huyết não dưới màng nhện; nguyên nhân tử vong: do viêm phổi ".
Nghiên cứu về sự nghiệp của Anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ - Quang Trung, Giáo sư Phan Huy Lê cho rằng: Quang Trung - Nguyễn Huệ là thiên tài quân sự, ông đã đưa ra tư tưởng và nghệ thuật quân sự Việt Nam lên một đỉnh cao mới.
Về vấn đề thống nhất đất nước: đây là thời kỳ phong trào Tây Sơn phát triển trong qui mô toàn quốc và công cuộc lập lại nền thống nhất đất nước đang mở ra một triển vọng mới.
Đánh giá về vương triều Quang Trung, Giáo sư Lê cho rằng: Sau ngày 22/12/1788, vương triều Quang Trung là vương triều mạnh nhất và tiến bộ nhất từ trước cho đến thời kỳ đó. Tuy nhiên, về công cuộc canh tân dựng nước, vua Quang Trung chưa thực hiện đầy đủ vì chỉ có hơn 3 năm thực thi nên chưa phát huy tác dụng thì nhà vua qua đời.
Hoàng đế Quang Trung mất đi là một tổn thất lớn của vương triều Tây Sơn, đồng nghĩa với sự suy yếu của vương triều này và dẫn đến sự thất bại trước đối thủ là Nguyễn Ánh.
Nguyễn Ánh - Một con người có tinh thần cầu tiến. Đây là lần thứ 5 hội thảo về Quang Trung và thời kỳ Tây Sơn được tổ chức tại Thừa Thiên - Huế.
Hội thảo lần này có 30 tác giả, đa phần là những chuyên gia về thời Tây Sơn ở Hà Nội, TP HCM, Thừa Thiên - Huế, Bình Định và 4 tác giả ở nước ngoài. Tại hội thảo, các nhà khoa học đã đưa ra những nghiên cứu công phu từ 2 nguồn tư liệu chủ yếu là thư tịch trong và ngoài nước.
Bên cạnh đó là những nghiên cứu, khảo sát điền dã ở các địa bàn, địa danh gắn với phong trào Tây Sơn. Các nghiên cứu này đã đưa ra khá nhiều thông tin mới về cuộc đời của Anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ - Quang Trung và thời kỳ Tây Sơn.
Nhà nghiên cứu, Thạc sĩ Lê Tiến Công phân tích tập hồi ký của người Anh tên là John Barrow đến nước ta vào năm 1792-1793, cho biết Nguyễn Nhạc là người lớn tuổi nhất trong các anh em Tây Sơn, là thương nhân giàu có buôn bán với Trung Quốc và Nhật Bản.
Ý kiến này khác với tư liệu trong nước lâu nay cho là Nguyễn Nhạc là người buôn bán nhỏ (ông buôn trầu từ miền ngược - An Khê đến miền xuôi - Quy Nhơn).
Qua việc đối chiếu với tư liệu triều Thanh, các nhà nghiên cứu đưa ra giả thiết cho là nhà Tây Sơn có ít nhất 4 anh em trai, anh đầu là Nguyễn Quang Hoa. Ông này có thể do bị chết sớm hoặc vì lý do nào đó không tham gia lãnh đạo phong trào Tây Sơn, nên không được sử sách ghi lại, chỉ sau khi Nguyễn Quang Hiển kê khai lý lịch với quan chức triều Thanh khi đi sứ vào năm 1790 mới được tiết lộ về nhân thân của mình.
Về cái chết của Hoàng đế Quang Trung, từ Hoa Kỳ, bác sĩ Bùi Minh Đức cho biết, sau khi khảo cứu các nguồn tư liệu lịch sử với căn bệnh mà sử sách ghi là "huyễn vựng", trong đó có nói đến cách điều trị của thái y, chăm sóc của Ngọc Hân và trạng thái của bệnh nhân trước khi qua đời.
Ông nghiên cứu kết hợp với chuyên ngành y khoa hiện đại của nội, ngoại thần kinh; tai mũi họng; nội, ngoại thương; tim mạch… tái lập một hồ sơ bệnh lý của bệnh nhân có tên Nguyễn Huệ; giới tính: Nam; chết ở tuổi: 39; nghề nghiệp: Chỉ huy quân đội, tác giả đưa ra giả thiết về cái chết của Hoàng đế Quang Trung là do: "Xuất huyết não dưới màng nhện; nguyên nhân tử vong: do viêm phổi ".
Nghiên cứu về sự nghiệp của Anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ - Quang Trung, Giáo sư Phan Huy Lê cho rằng: Quang Trung - Nguyễn Huệ là thiên tài quân sự, ông đã đưa ra tư tưởng và nghệ thuật quân sự Việt Nam lên một đỉnh cao mới.
Về vấn đề thống nhất đất nước: đây là thời kỳ phong trào Tây Sơn phát triển trong qui mô toàn quốc và công cuộc lập lại nền thống nhất đất nước đang mở ra một triển vọng mới.
Đánh giá về vương triều Quang Trung, Giáo sư Lê cho rằng: Sau ngày 22/12/1788, vương triều Quang Trung là vương triều mạnh nhất và tiến bộ nhất từ trước cho đến thời kỳ đó. Tuy nhiên, về công cuộc canh tân dựng nước, vua Quang Trung chưa thực hiện đầy đủ vì chỉ có hơn 3 năm thực thi nên chưa phát huy tác dụng thì nhà vua qua đời.
Hoàng đế Quang Trung mất đi là một tổn thất lớn của vương triều Tây Sơn, đồng nghĩa với sự suy yếu của vương triều này và dẫn đến sự thất bại trước đối thủ là Nguyễn Ánh.
Vua Gia Long là người rất có tinh thần cầu tiến, ông là một trong những vị vua có thái độ rất cởi mở với nền văn minh bên ngoài, ông nghiên cứu nhiều sách của Phương Tây, và rất có tinh thần phát triển học hỏi cái hay cái mới. Nếu tinh thần của ông được tiếp tục phát huy ở các đời sau thì có lẽ nước ta đã tiến hành duy tân sớm hơn cả nước Nhật và có lẽ giờ nãy đã là một trong những cường quốc.
Và những thành tựu của các đời vua nhà Nguyễn còn rất nhiều, các di sản hữu hình và vô hình mà các vua nhà Nguyễn để lại cho hậu thế chúng ta là tài sản vô giá. Các lăng tẩm đền đài của Huế chẳng phải là niềm tự hào của chúng ta hay sao? Triều Nguyễn cũng là vương triều đầu tiên soạn hoàn chỉnh các bộ sử và các bộ bách khoa như Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí…
Về vấn đề lớn, là liệu triều Nguyễn có để mất nước hay bán nước. Hãy công tâm nhìn lại bằng nhiều khía cạnh, triều đình phong kiến khi ấy chỉ lấy nước Tàu làm thước đo cho sự phát triển, đến khi người Pháp tấn công thì tương quan lực lượng quá chênh lệnh, nhưng họ cũng không dễ dàng gì mà lấy nước ta một sớm một chiều, mà phải mất hàng chục năm kể từ ngày nổ tiếng súng đầu tiên ở Đà Nẵng đến ngày mất nước vào thời vua Tự Đức, mất nước rồi chúng ta lại tiếp tục chứng kiến nhiều tấm gương yêu nước của các vị vua như Duy Tân, Hàm Nghi, Thành Thái…
Tôi không có ý định bênh vực nhà Nguyễn, vì lịch sử là không bênh vực hay thiên vị ai, tôi chỉ muốn có một cái nhìn thẳng thắn hơn, và vì sao lại giáo dục cho con cháu về cha ông của mình một cách tệ hại như vậy?
Tôi cứ nhớ mãi đã đọc trong một quyển sách câu nói của vua Tự Đức: “Tội của ta với non sông thế nào, hãy để cho lịch sử phán quyết”. Với tôi lịch sử phải đúng là lịch sử, lịch sử chỉ nên nói sự thật và không thiên vị ai, vua Quang Trung tài ba thao lược giữ vững biên cương bờ cõi, 20 vạn quân Thanh phải bị khuất phục, 5 vạn quân Xiêm phải thãm bại. Nhưng cũng đừng vì thế mà vùi dập vua Gia Long và nhà Nguyễn, một vương triều đã có công không ít với đất nước.
Và những thành tựu của các đời vua nhà Nguyễn còn rất nhiều, các di sản hữu hình và vô hình mà các vua nhà Nguyễn để lại cho hậu thế chúng ta là tài sản vô giá. Các lăng tẩm đền đài của Huế chẳng phải là niềm tự hào của chúng ta hay sao? Triều Nguyễn cũng là vương triều đầu tiên soạn hoàn chỉnh các bộ sử và các bộ bách khoa như Đại Nam thực lục, Đại Nam nhất thống chí…
Về vấn đề lớn, là liệu triều Nguyễn có để mất nước hay bán nước. Hãy công tâm nhìn lại bằng nhiều khía cạnh, triều đình phong kiến khi ấy chỉ lấy nước Tàu làm thước đo cho sự phát triển, đến khi người Pháp tấn công thì tương quan lực lượng quá chênh lệnh, nhưng họ cũng không dễ dàng gì mà lấy nước ta một sớm một chiều, mà phải mất hàng chục năm kể từ ngày nổ tiếng súng đầu tiên ở Đà Nẵng đến ngày mất nước vào thời vua Tự Đức, mất nước rồi chúng ta lại tiếp tục chứng kiến nhiều tấm gương yêu nước của các vị vua như Duy Tân, Hàm Nghi, Thành Thái…
Tôi không có ý định bênh vực nhà Nguyễn, vì lịch sử là không bênh vực hay thiên vị ai, tôi chỉ muốn có một cái nhìn thẳng thắn hơn, và vì sao lại giáo dục cho con cháu về cha ông của mình một cách tệ hại như vậy?
Tôi cứ nhớ mãi đã đọc trong một quyển sách câu nói của vua Tự Đức: “Tội của ta với non sông thế nào, hãy để cho lịch sử phán quyết”. Với tôi lịch sử phải đúng là lịch sử, lịch sử chỉ nên nói sự thật và không thiên vị ai, vua Quang Trung tài ba thao lược giữ vững biên cương bờ cõi, 20 vạn quân Thanh phải bị khuất phục, 5 vạn quân Xiêm phải thãm bại. Nhưng cũng đừng vì thế mà vùi dập vua Gia Long và nhà Nguyễn, một vương triều đã có công không ít với đất nước.
Cần phải xem xét ở yếu tố này:
1-Nguyễn Ánh là dòng giởi Vua chúa, do đó Nguyễn Anh sẽ là người (có thể) nối ngôi. Một khi là vương gia thì sẽ áp dụng theo luật của triều đình
2-Chỉ có Vương gia mới đủ tầm đi nói chuyện với Triều đình khác để mượn quân - viện quân hậu thuẫn cho mình giành lại vương triều.
3-Tại thời điểm đó, anh em nhà Nguyễn Huệ thì cũng như một phong traò du kích chống chế độ, nếu đại sự thành công thì làm vua, thua làm giặc=> nếu nói theo chính trị hiện thì là đảo chính. Rất may là Nguyễn Huệ Tây sơn kháng chiến thành công.
4-Khi Nguyễn Huệ bách chiến bách thắng thì đã Giết hại gia tộc Chúa Nguyễn Phúc, Dẹp tan và tiêu diệt Vua Lý-Chúa Trịnh: Cần phải xét lại tính Đạo đức-Nhân văn trong trường hợp này.
5-Nếu Nguyễn Ánh bất tài vô dụng thì không thể có rất nhiều Tướng tà...người tài phò giúp bảo vệ gây dựng lại vương triều. Bản thân Nguyễn Ánh cũng có "số" làm vua nên vượt qua tất cả mọi nguy hiểm bệnh tật... trong quá trình bị truy sát do lực lượng Nguyễn Huệ
6- Nguyễn Huệ thể hiện được mình là một vị tướng tài ba, và có thể là một vị Hoàng đế vĩ đại nhưng gia đình Nguyễn Hiệ thì không thể xưng vương được vì chỉ biết võ và gặp thời. Do đó nảy sinh tham vọng, tranh giành quyền lực gia đình trị.
Do đó khi Nguyễn Ánh lấy lại được đại nghiệp thì ân đền oán trả là tất yếu, nhưng ở đây tôi cũng nghĩ rằng Nguyễn Ánh áp dụng luật lệ của Vương triều cho những thành phần chống đối, phản động, hãm hại ...như tội lăng trì thì là bình thường. Đó là phép vua, phép nước nhằm răn đe về sau. Không thể nói Nguyễn Ánh là vua độc ác được.
1-Nguyễn Ánh là dòng giởi Vua chúa, do đó Nguyễn Anh sẽ là người (có thể) nối ngôi. Một khi là vương gia thì sẽ áp dụng theo luật của triều đình
2-Chỉ có Vương gia mới đủ tầm đi nói chuyện với Triều đình khác để mượn quân - viện quân hậu thuẫn cho mình giành lại vương triều.
3-Tại thời điểm đó, anh em nhà Nguyễn Huệ thì cũng như một phong traò du kích chống chế độ, nếu đại sự thành công thì làm vua, thua làm giặc=> nếu nói theo chính trị hiện thì là đảo chính. Rất may là Nguyễn Huệ Tây sơn kháng chiến thành công.
4-Khi Nguyễn Huệ bách chiến bách thắng thì đã Giết hại gia tộc Chúa Nguyễn Phúc, Dẹp tan và tiêu diệt Vua Lý-Chúa Trịnh: Cần phải xét lại tính Đạo đức-Nhân văn trong trường hợp này.
5-Nếu Nguyễn Ánh bất tài vô dụng thì không thể có rất nhiều Tướng tà...người tài phò giúp bảo vệ gây dựng lại vương triều. Bản thân Nguyễn Ánh cũng có "số" làm vua nên vượt qua tất cả mọi nguy hiểm bệnh tật... trong quá trình bị truy sát do lực lượng Nguyễn Huệ
6- Nguyễn Huệ thể hiện được mình là một vị tướng tài ba, và có thể là một vị Hoàng đế vĩ đại nhưng gia đình Nguyễn Hiệ thì không thể xưng vương được vì chỉ biết võ và gặp thời. Do đó nảy sinh tham vọng, tranh giành quyền lực gia đình trị.
Do đó khi Nguyễn Ánh lấy lại được đại nghiệp thì ân đền oán trả là tất yếu, nhưng ở đây tôi cũng nghĩ rằng Nguyễn Ánh áp dụng luật lệ của Vương triều cho những thành phần chống đối, phản động, hãm hại ...như tội lăng trì thì là bình thường. Đó là phép vua, phép nước nhằm răn đe về sau. Không thể nói Nguyễn Ánh là vua độc ác được.
Thứ nhất, chúng ta không thể phủ nhận công lao của triều Nguyễn, triều đại thứ hai trong lịch sử đã mở rộng bờ cõi thành công. Nếu không có chúa Tiên Nguyễn Hoàng thì Việt Nam hiện nay có lẽ chỉ đến tỉnh Thanh Hóa. Và có một sự thật mà chúng ta phải thừa nhận, chính Nguyễn Ánh mới là người thống nhất đất nước. Bối cảnh lịch sử khi Nguyễn Huệ cầm trịch phương Bắc, Nguyễn Nhạc nắm giữ miền Trung và Nguyễn Lữ đánh nhau với Nguyễn Ánh ở miền Nam thì không thể gọi là thống nhất, nhất là khi lâu lâu ba anh em nhà Tây Sơn lại xoay ra đánh lẫn nhau.
Thứ hai, Nguyễn Ánh là vị vua đã đặt nền tảng cho một bộ máy triều đình hoàn hảo với các chức quan và hệ thống phân quyền rõ ràng, rành mạch. Và có những quyết định mà đến tận bây giờ có lẽ chúng ta vẫn nên học tập: Quan lại sẽ không được làm quan đứng đầu tại địa phương của mình, nếu đi nơi khác làm quan thì cũng không được lấy vợ là người ở nơi đó. Giám khảo sẽ không được chấm thi nếu họ hàng gia quyến có người tham dự kỳ thi đó,…
Ngoài ra trong cuộc nội chiến, những vấn để về kinh tế của nhà Nguyễn rõ ràng tốt hơn nhà Tây Sơn. với các trung tâm giao thương được thành lập từ rất sớm như Cù Lao Phố, hay sau này là Chợ Lớn, Minh Hương và Mỹ Tho là những chỗ ủng hộ đắc lực cho Nguyễn Ánh. Nếu nói Tây Sơn là đội quân nông dân thì Nguyễn Ánh là chúa của những thương nhân và dân khẩn hoang.
Và thật ra quân đội Tây Sơn tập hợp từ nông dân nhưng đầu não ban đầu lại là thương nhân và dân tộc thiểu số.
Lẽ dĩ nhiên, rất khó để tìm thấy những bằng chứng được ghi chép chính thống về sự ủng hộ của miền Nam (Đàng Trong) với Nguyễn Ánh, tuy nhiên ta vẫn có thể căn cứ vào các dữ kiện lưu truyền trong dân gian, ví dụ:
Hai câu: Lạy trời cho chóng gió Nồm, để thuyền chúa Nguyễn thuận buồm dong ra.
Hay những bằng chứng lịch sử là trong suốt hai mươi bốn năm ròng rã, chỉ có Nguyễn Huệ, vị tướng bách chiến bách thắng của chúng ta là đánh thắng được Nguyễn Ánh. Tuy nhiên ông chỉ thắng mà không thể diệt, để đến khi ông cho quân ra Bắc, chỉ cần vài tháng là Nguyễn Ánh lại tập hợp được một lực lượng hùng mạnh tiếp tục trường kỳ đấu chọi với Tây Sơn. Và cứ mỗi lần bị đánh bại, chỉ một thời gian là Nguyễn Ánh lại nắm giữ Gia Định như cũ nhờ sự ủng hộ của dân chúng trong vùng.
Hay những tích, giai thoại của dân gian tương truyền chúa Nguyễn được trời phù hộ, kiểu như bão đánh đắm thuyền Tây Sơn hay thần hiện lên chỉ sai đường quân truy đuổi.
Thứ hai, Nguyễn Ánh là vị vua đã đặt nền tảng cho một bộ máy triều đình hoàn hảo với các chức quan và hệ thống phân quyền rõ ràng, rành mạch. Và có những quyết định mà đến tận bây giờ có lẽ chúng ta vẫn nên học tập: Quan lại sẽ không được làm quan đứng đầu tại địa phương của mình, nếu đi nơi khác làm quan thì cũng không được lấy vợ là người ở nơi đó. Giám khảo sẽ không được chấm thi nếu họ hàng gia quyến có người tham dự kỳ thi đó,…
Ngoài ra trong cuộc nội chiến, những vấn để về kinh tế của nhà Nguyễn rõ ràng tốt hơn nhà Tây Sơn. với các trung tâm giao thương được thành lập từ rất sớm như Cù Lao Phố, hay sau này là Chợ Lớn, Minh Hương và Mỹ Tho là những chỗ ủng hộ đắc lực cho Nguyễn Ánh. Nếu nói Tây Sơn là đội quân nông dân thì Nguyễn Ánh là chúa của những thương nhân và dân khẩn hoang.
Và thật ra quân đội Tây Sơn tập hợp từ nông dân nhưng đầu não ban đầu lại là thương nhân và dân tộc thiểu số.
Lẽ dĩ nhiên, rất khó để tìm thấy những bằng chứng được ghi chép chính thống về sự ủng hộ của miền Nam (Đàng Trong) với Nguyễn Ánh, tuy nhiên ta vẫn có thể căn cứ vào các dữ kiện lưu truyền trong dân gian, ví dụ:
Hai câu: Lạy trời cho chóng gió Nồm, để thuyền chúa Nguyễn thuận buồm dong ra.
Hay những bằng chứng lịch sử là trong suốt hai mươi bốn năm ròng rã, chỉ có Nguyễn Huệ, vị tướng bách chiến bách thắng của chúng ta là đánh thắng được Nguyễn Ánh. Tuy nhiên ông chỉ thắng mà không thể diệt, để đến khi ông cho quân ra Bắc, chỉ cần vài tháng là Nguyễn Ánh lại tập hợp được một lực lượng hùng mạnh tiếp tục trường kỳ đấu chọi với Tây Sơn. Và cứ mỗi lần bị đánh bại, chỉ một thời gian là Nguyễn Ánh lại nắm giữ Gia Định như cũ nhờ sự ủng hộ của dân chúng trong vùng.
Hay những tích, giai thoại của dân gian tương truyền chúa Nguyễn được trời phù hộ, kiểu như bão đánh đắm thuyền Tây Sơn hay thần hiện lên chỉ sai đường quân truy đuổi.
Nguồn: sưu tầm, lưu ý các dòng chữ có gạch dưới, mọi người muốn tìm hiểu thêm đọc cuốn mới nhất là Đại Nam thực lục chính biên Đệ lục kỷ Phụ biên, lần đầu tiên do dịch giả Cao Tự Thanh dịch
Về sự kiện Nguyễn Ánh đến Côn Đảo năm 1783
Nguyễn Thanh Lợi
Trường Cao đẳng Sư phạm TW TP.HCM
Nguyễn Ánh có ra đến Côn Đảo hay không, lâu nay là vấn đề thu hút sự quan tâm tìm hiểu của các nhà sử học. Có nhiều ý kiến khác nhau về vấn đề này, cả chính sử lẫn trong dã sử hoặc giữa các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Nhưng các tài liệu cho thấy, việc Nguyễn Ánh đã đặt chân đến Côn Đảo năm 1783 là điều khó có thể xảy ra trên thực tế.
Côn Đảo là hòn đảo nào?
Côn Đảo xưa có tên là Pulao Kunder do người Mã Lai đặt. Pulao có nghĩa là đảo,[1] Kunder là bầu bí (courge). Pulao Kunder là hòn bầu, hòn bí (Ile des courge), có lẽ do ở đây trước kia người ta trồng nhiều bầu bí. Vào năm 1285, bọn giặc Tàu Ô đến chiếm quần đảo Côn Lôn để làm sào huyệt, nhận thấy đảo nào ở đây cũng có núi, nên gọi là K’ouen louen, phiên âm là Côn Lôn.[2] Người Việt thì gọi quần đảo này là Hòn Rắn (Ile des serpents) vì trên đảo có nhiều loài rắn.[3]
Trong Nguyên sử, tên biển lớn Hỗn Độn là cách phiên âm từ tên Condore [Pulo Condore/ Kundor], tên này hồi thời Đường được Giả Trầm ký âm là Quân Đột Lộng Sơn. Trong Đảo Di chí lược viết theo cách phiên âm khác là Quân Đồn hoặc Côn Lôn. Đảo Di chí lược, mục Côn Lôn viết là Côn Lôn Dương. Nguyên sử-Sử Bật truyện còn viết là Hỗn Độn Đại Dương, là vùng biển quanh đảo Côn Lôn.[4]
Chân Lạp phong thổ ký của Chu Đạt Quan có nhắc đến Côn Lôn trong chuyến đi sứ sang Chân Lạp vào năm 1296:”Nước Chân Lạp, hoặc gọi là Chiêm Lạp, nước ấy tự
gọi là Cam Bột Trí. Nay thánh triều dựa vào các kinh Tây phiên, gọi tên nước ấy là Cảm Phố Chỉ, cũng là gần âm với Cam Bột Trí. Từ Ôn Châu đi ra biển theo hướng kim định vị, đi qua những cửa biển các châu bở biển Mân, Quảng, quá biển Thất Châu, đi qua biển Giao Chỉ, đến Chiêm Thành xuôi gió chừng nửa tháng đến Chân Bồ, đó là biên giới của nước ấy. Lại từ Chân Bồ đi theo hướng kim khôn thân, qua biển Côn Lôn vào cảng”.[5]
Minh sử, quyển 324, Liệt truyện 212, về nước Tân Đồng Long có đoạn chép về Côn Lôn Sơn và Côn Lôn Dương, vùng núi/biển được cho là nơi thuộc Tân Đồng Long:”Nước Tân Đồng Long nối tiếp đất Chiêm Thành.[...lược một đoạn về sản vật, phong tục...]. Có núi Côn Lôn, đứng chơ vơ giữa biển lớn, trông xa như cùng Chiêm Thành và Đông-Tây Trúc làm thành thế chân vạc. Núi này cao rộng bằng phẳng, biển [quanh núi] gọi là Côn Lôn Dương. Những người đi Tây Dương phải đợi lúc thuận gió, bảy ngày đêm mới băng qua nơi này được, người đi thuyền có câu ngạn ngữ rằng:”trên sợ Thất Châu, dưới sợ Côn Lôn, la bàn lạc hướng bánh lái hư gãy, thuyền cùng người không còn” núi này không có sản vật lạ. Người ở đây sống theo hang ổ, ăn trái cây, cá tôm, không làm nhà cửa giếng bếp gì cả”.[6]
Sách Giả Đam ký chép lại trong Tân Đường thư nói núi Kiun D(T)’ou cho là tên phiên âm Kundur (Condore).[7]
Tự vị An Nam Latinh (1772-1773) ghi:”Hòn Côn Nôn: đảo Pulo Condor”.[8] Còn trongDictionarium Anamitico-Latinum (1838) chép:”hòn Côn nôn, insula Pulocondor”.[9]
Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn chép về quần đảo này như sau: “Ngoài biển phủ Bình-thuận thì có núi gọi là Côn-lôn, rộng mấy dặm, cũng nhiều yến sào. Ở ngoài nữa có núi gọi là cù lao Khoai, trước có nhiều hải vật và hóa vật của tàu, lập đội Hải-môn để
lấy. Cửa biển phủ Gia Định có núi gọi là Côn-lôn. Phía ngoài biển trấn Hà Tiên có núi gọi là Đại Côn-lôn có dân cư”.[10]
Theo bản dịch Phủ biên tạp lục của Nguyễn Khắc Thuần thì:”Ngoài biển của dinh phủ Bình Thuận có hòn núi tên là Côn Luân[11] (cù lao Phú Quý), rộng đến mấy dặm, cũng có nhiều yến sào. Ở phía ngoài (Côn Luân) cũng có núi tên là cù lao Phương. Xưa có nhiều hóa vật (của thuyền buôn bị đắm) ở cửa biển nên lập đội Hải Môn để đi nhặt.
Ngoài cửa biển phủ Gia Định có hòn núi tên là Côn Luân.
Ngoài cửa biển trấn Hà Tiên cũng có hòn núi tên là Đại Côn Luân, có dân ở đó”.[12]
Trong đoạn sử này, cù lao Phú Quý (huyện Phú Quý, Bình Thuận nay), Côn Lôn (huyện Côn Đảo, Bà Rịa Vũng Tàu nay), đảo Phú Quốc (huyện Phú Quốc, Kiên Giang nay) đều được dịch bằng cái tên Côn Luân.
Đến các sách Gia Định thành thông chí, Đại Nam nhất thống chí, quần đảo này vẫn được gọi là Côn Lôn.
Quần đảo Côn Đảo hiện nay thuộc huyện Côn Đảo (tỉnh Bà Rịa Vũng Tàu), gồm 16 hòn đảo với tổng diện tích 76,71km2, nằm trên vùng biển Đông Nam, ở tọa độ 106031’ đến 106045’ kinh Đông, 8034’ đến 8049’ vĩ độ Bắc, cách Vũng Tàu 180km, cách cửa sông Hậu 83km.
Đảo Côn Lôn là hòn đảo lớn nhất quần đảo, diện tích 51,52km2, chiếm 2/3 diện tích quần đảo. Các đảo còn lại là: hòn Bà, hòn Bảy Cạnh, hòn Bông Lan, hòn Cau, hòn
Tài Nhỏ, hòn Tài Lớn, hòn Trác Nhỏ, hòn Trác Lớn, hòn Ngọc (hòn Trai), hòn Trứng, hòn Vung, hòn Tre Lớn, hòn Tre Nhỏ, hòn Anh, hòn Em.[13]
Chuyện Nguyễn Ánh ra Côn Đảo năm 1783
Năm 1773, Nguyễn Ánh trốn quân Tây Sơn chạy ra Côn Đảo trú ẩn, cùng đi có Bá Đa Lộc, hoàng thất và bầy tôi. Tây Sơn bèn phái 500 chiến thuyền ra vây kín Côn Đảo. Ban đêm bão tố nổi lên, thuyền Tây Sơn bị đắm vô số. Thừa cơ Nguyễn Ánh cùng Bá Đa Lộc và một ít người hầu xuống thuyền con vượt vòng vây, chạy đến vịnh Xiêm La, rồi sang Vọng Các. Những người ở lại lập nên làng An Hải cùng với một ít người Cao Miên.[14]
Về sự kiện này, sách Đại Nam thực lục chép rõ hơn. Tháng 7-1783, Nguyễn Huệ nghe tin Nguyễn Ánh ra Côn Lôn, sai phò mã Trương Văn Đa đem thủy quân đến bao vây đảo. Bỗng nhiên sóng gió nổi lên dữ dội, thuyền quân Tây Sơn bị chìm đắm rất nhiều. Nguyễn Ánh vượt vòng vây, đến đảo Cổ Cốt, rồi trở về đảo Phú Quốc.[15]
Cùng sự kiện này, sách Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim có chi tiết hơi khác. Năm 1783, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ đem quân vào đánh. Nguyễn Ánh chống cự không nổi, rước mẹ và gia quyến chạy ra Phú Quốc. Tây Sơn đuổi đánh đến Phú Quốc, Nguyễn Ánh chạy về đảo Côn Nôn, bị vây chặt. May nhờ sóng gió, thuyền của Tây Sơn đắm nhiều, nên Nguyễn Ánh thoát vòng vây, chạy vào đảo Cổ Cốt, rồi chạy ra đảo Phú Quốc. Tình thế của chúa hết sức gian khổ, lương thực cạn kiệt, phải đào củ chuối, nhặt rau má để ăn.[16]
Nguyễn Lữ, Nguyễn Huệ rút về Quy Nhơn, Trương Văn Đa ở lại trông coi Gia Định. Nguyễn Ánh trôi dạt ở Hòn Chông, Thổ Châu, Cổ Long, Cổ Cốt…
Nguyễn Thiện Lâu lại cho hòn đảo Nguyễn Ánh trốn chạy đó là đảo Phú Quốc:”Năm Quý Mão (1783) Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ lại đánh vào Sài Gòn. Nguyễn Ánh và gia quyến trốn ra đảo Phú Quốc. Tháng 7 Nguyễn Huệ đem thủy quân vây 3 vòng
đảo Phú Quốc nhờ có bão to làm đắm thuyền, Nguyễn Ánh trốn được”.[17] Không biết ông căn cứ vào tài liệu nào nhưng suy luận này khá xa thực tế.
Đề cập đến sự kiện Nguyễn Ánh chạy thoát ra đảo Phú Quốc vào tháng 6 năm Quý Mão (1783), sử gia người Pháp Maybon viết:”En effet, Huệ et Lữ, avec des force importantes, se présentèrent au mois de Mars 1783 et brisèrent toute résistance. Alors commenca pour le prince une vie fugitif; impitoyablement chassé par ses ennemis, il erre pour leur échapper, dans le Golfe de Siam, il passe de Phú Quốc à Ko-rong, à Kok-kut, revient à Phú Quốc” (Thực vậy, vào tháng 3-1783, Huệ và Lữ đã sử dụng một lực lượng rất hùng hậu, đánh tan hết mọi lực lượng kháng cự. Lúc bấy giờ ông hoàng (tức Nguyễn Ánh) buộc lòng phải thoát thân. Để tránh bị kẻ địch săn đuổi một cách khốc liệt, ông phiêu bạt trong vịnh Thái Lan. Từ Phú Quốc ông đến đảo Ko-rong(NTL nhấn mạnh), Kok-kut, rồi trở lại đảo Phú Quốc).[18]
Năm 1942, trên tạp chí Tri Tân có bài Một nghi điểm về lịch sử đã được biện minh,[3] tác giả bài viết là Long Điền đã chấp nhận sự góp ý của Dương Kỵ về những sai lầm của ông về bài viết Mười chuyện phi thường (miracles) trong đời vua Gia Long khi Long Điền cho rằng năm 1783 Nguyễn Ánh đã chạy ra đảo Côn Lôn.[19]
Trước đó, Dương Kỵ cũng đã nêu thắc mắc về những điểm bất hợp lý trong sự kiện năm 1783 Nguyễn Ánh chạy ra đảo Côn Lôn như sử ta đã chép. Ông cho hòn đảo đó chính là Ko rong (NTL nhấn mạnh), ở gần đảo Phú Quốc. Dương Kỵ viết: “các nhà viết sử ta hồi bấy giờ hay lạm dụng các chữ Côn-lôn mà chỉ hòn đảo. Quan sát về việc nầy, ông Pelliot đã nói:”Nhan nhản nhiều chỗ, người ta cứ để Côn-lôn (On a mis des K’ouen lonen un peu partout). Nên vì thói quen, khi dịch hai chữ Cao-man “Koh-rong” nhà làm sử ta không ngần ngại mà để Côn-lôn…các nhà làm sử ta nghe thổ dân bảo hòn đảo ấy tên là Koh-rong, liền do thói quen ấy viết thành Côn-lôn (Kon-long: Kon long) vậy”.[20]
Trong Nhà Tây Sơn, hai tác giả cũng viết về sự kiện này như sau:”Được tin Nguyễn Phúc Ánh chạy ra Phú Quốc, Nguyễn Huệ sai Phan Tiến Thuận đi đánh bắt. Một số tướng lãnh bị bắt sống. Nguyễn Ánh thoát chết chạy ra đảo Cổ Long (KohRong). Trương Văn Đa được một lực lượng thủy quân đến vây đánh. Nhưng rủi gặp ngày mưa
gió lớn thuyền không thể dàn ra để bao vây mà phải dồn lại ghì chặt vào nhau để chống lại sóng gió. Nhờ vậy Nguyễn Phúc Ánh có cơ hội đem tàn quân chạy thoát, trốn sang đảo Cổ Cốt (Ko Kut)[21] rồi chạy về Phú Quốc”.[22]
Theo thư của Bá Đa Lộc ngày 20/3/1875, Trương Văn Đa đánh Nguyễn Ánh ở đảo Cổ Long(NTL nhấn mạnh) 5 ngày sau khi hai giáo sĩ Tây Ban Nha bị quân Tây Sơn bắt và theo thư của cố đạo Việt Nam André Tôn thì hai giáo sĩ Tây Ban Nha bị bắt ngày 13/8/1783. Nên có thể Trương Văn Đa đánh đảo Cổ Long ngày 18/8/1783 (Thư André Tôn viết ở Sa Đéc ngày 1/7/1784, trongLettres édifiantes et curieuses, Paris, 1843, tome VI, p.624).[23]
Một số ý kiến khác cho rằng, địa danh Côn Lôn hay Côn Nôn trong sự kiện trên chính là một hòn đảo trong vịnh Rạch Giá. Cụ thể là đảo Nam Du, một quần đảo ngoài khơi Rạch Giá. Trong An Nam đại quốc họa đồ quần đảo này có tên là Cổ Lôn. Trong Xiêm La quốc lộ trình tập lục cũng có đề Cổ Son hòn: hòn Nam Du (tr.94).[24]
Quần đảo Nam Du nằm ở tọa độ 104022’ kinh đông và 9042’vĩ bắc, trải dài gần 100km đường biển, tổng diện tích 13,2km2. Nam Du có các hòn: Củ Tron, Ngang, Mấu, Ông, Bờ Đập Lớn, Bờ Đập Nhỏ, Nồm Trong, Nồm Ngoài, Nồm Giữa, Lò Lớn, Lòn Nhỏ, Bỏ Áo, Tre, Dâm, Đụng Lớn, Đụng Nhỏ, Nhàng, Hàn, Mốc, Dầu, Khô. Củ Tron là hòn rộng nhất (9km2) và cao nhất (308m).
Nam Du ban đầu có tên là Nam Dự, nghĩa là hòn đảo ở phương Nam, nhưng đến khi người Pháp vẽ bản đồ, viết thành Nam Du. Trên bản đồ thời Pháp, quần đảo này có tên là Poulo Dana, dân địa phương gọi đó là quần đảo Củ Tron (tên hòn đảo lớn nhất trong quần đảo) hay còn gọi là quần đảo Nam Du.
Các địa danh bãi Ngự, giếng Vua, hòn Sơn Rái, Củ Tron, bãi Chén (hòn Tre)…gắn liền với sự hiện diện của Nguyễn Ánh qua 4 lần bị quân Tây Sơn truy bắt ở đây, phải lánh nạn đến tận đảo Thổ Chu, đảo Phú Quốc. Hòn Củ Tròn được người dân ở đây đọc trại thành củ tron, chính là củ nần, một loại khoai rừng, củ to khoảng 10 kg, đã giúp Nguyễn Ánh trong những ngày thiếu đói tại đây.[25]
Những dữ kiện này phù hợp với đoạn chép trong chính sử “Nguyễn Ánh vượt vòng vây, đến đảo Cổ Cốt, rồi trở về đảo Phú Quốc”.[26] Đảo Cổ Cốt và đảo Phú Quốc đều nằm ở phía tây so với quần đảo Nam Du và cũng gần nhau, lại nằm trong khu vực quân Tây Sơn ít có sự kiểm soát. Trong khi đó Côn Lôn cách bờ biển Vũng Tàu đến 180km và cách đảo Phú Quốc khoảng 500km đường thủy, một khoảng cách khá xa để trốn chạy và nằm sâu trong một hướng không an toàn.
Đảo Cổ Cốt là đảo Koh Kood hay Ko Kut, rộng 129km2, nằm sát hải phận Campuchia (vịnh Thái Lan). Năm 1787, Nguyễn Ánh trên đường từ Thái Lan trở về nước khi đi ngang qua đảo Cổ Cốt, một người Hoa tên là Hà Hỷ Văn cũng nhiều người trong Thiên Địa Hội theo giúp chiếm lại Hà Tiên và Long Xuyên.
Theo Xiêm La thực lục (đệ nhất kỷ), năm Nhâm Dần (1782),[27] chúa Nguyễn bị đánh đuổi khỏi Sài Gòn, mang theo mẹ, vợ con, tùy tùng chạy bằng thuyền đến đảo Krabu (NTL nhấn mạnh). Hai viên quan Xiêm La, trấn thủ Chonburi và Rayong (hai thị trấn duyên hải vịnh Thái Lan) trong khi tuần tra chống cướp biển đã gặp chúa Nguyễn tại đây và khuyên ông đến Bangkok gặp vua Xiêm.[28]
Những dữ kiện này phù hợp với đoạn chép trong chính sử “Nguyễn Ánh vượt vòng vây, đến đảo Cổ Cốt, rồi trở về đảo Phú Quốc”.[29] Đảo Cổ Cốt và đảo Phú Quốc đều nằm ở phía tây so với quần đảo Nam Du và cũng gần nhau, lại nằm trong khu vực quân Tây Sơn ít có sự kiểm soát. Trong khi đó Côn Lôn cách bờ biển Vũng Tàu đến 180km và cách đảo Phú Quốc khoảng 500km đường thủy, một khoảng cách khá xa để trốn chạy và nằm sâu trong một hướng không an toàn.
Đảo Cổ Cốt là đảo Koh Kood hay Ko Kut, rộng 129km2, nằm sát hải phận Campuchia (vịnh Thái Lan). Năm 1787, Nguyễn Ánh trên đường từ Thái Lan trở về nước khi đi ngang qua đảo Cổ Cốt, một người Hoa tên là Hà Hỷ Văn cũng nhiều người trong Thiên Địa Hội theo giúp chiếm lại Hà Tiên và Long Xuyên.
Theo Xiêm La thực lục (đệ nhất kỷ), năm Nhâm Dần (1782),[30] chúa Nguyễn bị đánh đuổi khỏi Sài Gòn, mang theo mẹ, vợ con, tùy tùng chạy bằng thuyền đến đảo Krabu (NTL nhấn mạnh). Hai viên quan Xiêm La, trấn thủ Chonburi và Rayong (hai thị trấn duyên hải vịnh Thái Lan) trong khi tuần tra chống cướp biển đã gặp chúa Nguyễn tại đây và khuyên ông đến Bangkok gặp vua Xiêm.[31]
Trên đây là bản đồ trong bài viết Chúa Nguyễn Ánh có chạy thấu Côn Lôn không? của Lê Thọ Xuân trên mục Sử học luận đàn của tạp chí Tri Tân, số 61, ngày 26/8/1942. Trong đây chỉ có một chi tiết tác giả nhầm vị trí của hòn Thổ Chu (Poulo Panjan) với đảo Phú Quý (Bình Thuận). Đúng ra hòn Thổ Chu phải nằm dưới Côn Đảo (Bà Rịa Vũng Tàu) về phía tây nam và cách mũi Cà Mau 157km về phía đông.
Qua những cứ liệu trên cho thấy, hòn đảo mà Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn vây hãm vào năm 1783 có nhiều khả năng là hòn đảo có các tên là Ko-rong, KohRong, Cổ Long, Cổ Lôn, Cổ Son, Củ Tron chứ không phải là địa điểm cách xa vịnh Thái Lan như Côn Đảo nay. Về mặt ngữ âm, những địa danh trên cũng rất gần với tên Côn Lôn (Côn Nôn) nên có thể các sử quan nhà Nguyễn đã nhầm lẫn. Các bản đồ thời bấy giờ ghi tên các hòn đảo trong khu vực vịnh Thái Lan một cách không thống nhất cho cùng một hòn đảo (âm Hán Việt, âm gốc Mã Lai, tiếng Pháp) nên dễ dẫn đến sai sót cho người chép sử. Như trong sách Phủ biên tạp lục, Lê Quý Đôn vẫn gọi cù lao Phú Quý, Côn Đảo, Phú Quốc dưới cái tên là Côn Lôn hay Côn Luân như đã trình bày ở trên. Thậm chí đảo Phú Quý (Bình Thuận) vẫn có tên gọi là Cổ Lon rất gần giống với đảo Cổ Lôn ở Kiên Giang.
Nguyễn Ánh có lập 3 làng trên Côn Đảo không?
Theo Phạm Xanh, thì lần đầu tiên vào năm 1775, Nguyễn Ánh cùng 100 gia đình ra đảo. Khi bỏ Côn Đảo để chạy sang Phú Quốc, ông đã để lại đây ít nhiều gia đình.[32] Chỗ này Phạm Xanh đã bị nhầm, vì tháng 1-1775, quân Trịnh chiếm đô thành Phú Xuân, Duệ Tông Nguyễn Phước Thuần (chú Nguyễn Ánh) chạy vào Quảng Nam, và khi ấy Nguyễn Ánh mới có 13 tuổi nên không thể cầm quân. Năm 1780, Nguyễn Ánh mới xưng vương ở đất Gia Định.
Cũng sự kiện trên, Đinh Văn Hạnh cho rằng diễn ra vào năm 1783 và Nguyễn Ánh đã lập nên 3 làng An Hải, An Hội và Cỏ Ống nhưng không thấy dẫn nguồn tài liệu.[33] Trong Địa phương chí Côn Sơn, mô tả giống nguyên về sự kiện này trong bài viết của Đinh Văn Hạnh nhưng là năm 1773.[34]
Việc Nguyễn Ánh lập 3 làng ở Côn Đảo rõ ràng là rất vô lý. Vì theo Đại Nam thực lục, Nguyễn Ánh mới lánh nạn ở đây (nếu có) chỉ diễn ra một tháng, rồi lạy bị rượt chạy khỏi đây thì làm sao có thể lập 3 làng An Hải, An Hội và Cỏ Ống.[35] Lúc bấy giờ Nguyễn Ánh chỉ còn có năm, sáu tướng lĩnh cùng 100 quân khi ra đảo chứ không phải 100 gia đình như nhiều sách trước đây đã đề cập.[36] Giai đoạn này lực lượng chúa Nguyễn hầu
như tan rã, nhất là sau trận thua thảm hại ở sông Ngã Bảy (Cần Giờ). Chúa Nguyễn phải đem tàn quân chạy về Rạch Giá, Hà Tiên rồi đi thuyền nhỏ ra Phú Quốc.[35]
Hai cuốn tiểu thuyết dã sử Gia Long tẩu quốc, Gia Long phục quốc phản ánh những ngày chiến đấu gian khổ của Nguyễn Ánh với quân Tây Sơn ở đất Gia Định, cũng không hề nhắc đến sự kiện chúa bị vây ở Côn Lôn năm 1783.
Truyền thuyết bà Phi Yến
Trên Côn Đảo hiện còn miếu Bà được cho là xây vào năm 1785 để thờ bà Phi Yến, thứ phi của Nguyễn Ánh, mà lai lịch được cho là không ghi chép trong sử sách. Vì bà can ngăn ông đừng “cõng rắn cắn gà nhà” mà cuối cùng phải chịu số phận bi thảm, về sau chết trở nên hiển linh, được dân chúng ở Côn Đảo rất tin thờ.
Miếu Bà Phi Yến và miếu Cậu trên Côn Đảo thực chất là tín ngưỡng thờ Bà Cậu vốn rất phổ biến trong các cộng đồng của cư dân hải đảo và ven biển Trung Nam Bộ.
Ở Côn Đảo hiện nay có núi Chúa ở làng An Hải trước đây và được xem rằng đó là chứng tích gắn với sự kiện Nguyễn Ánh đã chạy ra đây trong những ngày “tẩu quốc”. Điều này xem ra không có cơ sở lắm. Chúng ta đều biết trong chữ Hán, chữ “chủ/chúa” có nghĩa giống nhau là “to lớn, chính yếu, quan trọng”. Nên cư dân trên đảo đặt tên cho ngọn núi cao 584m, cao nhất quần đảo này. Núi Bà Nà ở Đà Nẵng cũng còn có tên là núi Chúa, núi Chúa ở Diên Khánh (Khánh Hòa), núi Chúa (1040m) ở huyện Ninh Hải (Ninh Thuận), núi Chúa trên đảo Phú Quốc (Kiên Giang)…[36]
Núi Chúa ở Phú Quốc hay Côn Đảo, theo chúng tôi có mối liên hệ với miếu Bà về địa văn hóa, được xem như đỉnh “núi thiêng” ở mỗi địa phương, như trường hợp Am Chúa ở Diên Khánh (Khánh Hòa). Núi Chúa không nhất thiết phải là ngọn núi cao nhất mà bởi tính chất thiêng của nó. Núi Chúa ở Côn Đảo chỉ cao 515m, thấp hơn ngọn núi cao nhất quần đảo là núi Thánh Giá (577m). Núi Cấm được xem là “đỉnh thiêng” nhất trong số hàng trăm ngọn núi của Thất Sơn (An Giang) hay núi Cấm trên đảo Phú Quý (Bình Thuận).[37]
Kết luận
Năm 1783, khi bị quân Tây Sơn vây đánh, Nguyễn Ánh đã bỏ chạy khỏi hòn đảo có các tên làKo-rong, KohRong, Cổ Long, Cổ Lôn, Cổ Son, Củ Tron do có sự nhầm lẫn giữa tên Côn Lôn (Côn Nôn) ban đầu là danh từ chung chỉ núi hoặc đảo, về sau là địa danh để chỉ các hòn đảo cụ thể và do các sử quan triều Nguyễn sau này không nắm rõ địa dư ở Nam Bộ, nhất là khu vực ở vịnh Thái Lan (Kiên Giang nay).
Chú thích :
[1] Người Việt phiên âm là “cù lao”.
[2] Người Hoa phiên âm là “Bất lao” hay “Bút lao” (Phan Huy Chú, Hải trình chí lược, Phan Huy Lê, Tạ Trọng Hiệp dịch và giới thiệu, Cahier d’Archipel 25, EHESS, Paris, 1994, tr.147). Như trường hợp Cù lao Chàm (Hội An, Quảng Nam) có những tên xưa như: Sanfu-Fù law, Cham-pu-lao, Ciam pullo, Pulociam, Polochiam Pello, Pulaucham, Chiêm Bất Lao, núi Bất Lao, Tiêm Bích La, Tiêm Bút, hòn Cù Lao…(Kỷ yếu Cù lao Chàm vị thế-tiềm năng và triển vọng, Trung tâm Quản lý bảo tồn di tích Hội An, 2007, tr.91, 112).
Côn Lôn là từ Hán Việt, danh từ chung để chỉ núi hoặc đảo. Ở Trung Quốc cũng có núi Côn Lôn.
[3] Trần Văn Quế, Côn Lôn quần đảo trước ngày 9.3.1945, Thanh Hương tùng thư, Sài Gòn, 1961, tr.13-14.
[4]Phạm Hoàng Quân, Những ghi chép liên quan đến biển Đông Việt Nam trong chính sử Trung Quốc. Trong Nguyễn Văn Kim (chủ biên), Người Việt với biển, Nxb Thế giới, 2011, tr.444.
[5] Chu Đạt Quan, Chân Lạp phong thổ ký, Hà Văn Tấn dịch, Phan Huy Lê giới thiệu, Nguyễn Ngọc Phúc chú thích, Nxb Thế giới, 2006, tr.21-22. Chú thích ở trang 22 sách này ghi:”Côn Lôn: theo nghĩa rộng chỉ cả vùng Mã Lai, nghĩa hẹp chỉ đảo Côn Lôn (tức Côn Đảo, nay thuộc tỉnh Bà Rịa-Vũng Tàu)”.
[6] Phạm Hoàng Quân, Bđd, tr.447.
[7] Trần Quốc Vương, Côn Đảo một cái nhìn địa văn hóa. Trong Việt Nam cái nhìn địa-văn hóa, Nxb Văn hóa dân tộc-Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, 1998, tr.474.
[8] Pierre Pegneaux de Béhaine, Tự vị An Nam La tinh, Hồng Nhuệ Nguyễn Khắc Xuyên dịch và giới thiệu, Nxb Trẻ, 1999, tr.96.
[9] AJ. L.Taberd, Dictionarium Anamitico-Latinum, Nxb Văn học-Trung tâm Nghiên cứu Quốc học, 2004, tr.86.
[10] Lê Quý Đôn toàn tập, tập 1, Phủ biên tạp lục, Bản dịch Viện Sử học, Nxb Khoa học xã hội, 1977, tr.116. Nguyễn văn của chú thích số 2, trang 116 của này ghi:”Chữ Côn-lôn của Trung-quốc là phiên âm chữ pu-lô của tiếng Mã-lai, tiếng Việt Nam phiên âm là cù-lao. Như vậy thì chữ Côn-lôn vốn là tên chung, sau mới dùng để chỉ riêng quần đảo Côn-lôn ở Nam bộ”.
[11] Chú thích số 9 của sách này ghi: Côn Luân tức là Côn Lôn (tr.142).
Phú Quý còn có nhiều tên gọi khác nhau: đảo Thuận Tĩnh, hòn Thu (Poulo Cécir de Mer), Cổ Lon, cù lao Khoai Xứ, đảo Chín Làng, đảo “Gió hú”…(Nguyễn Thanh Lợi, Huyện đảo Phú Quý, Tạp chí Thế giới mới, số 943, 18/7/2011, tr.22).
[12] Lê Quý Đôn tuyển tập, tập 2, Phủ biên tạp lục, phần 1 (các quyển 1, 2, 3), In kèm nguyên tác Hán văn, Nguyễn Khắc Thuần dịch, hiệu đính, chú thích, Nxb Giáo dục, 2007, tr.142-143.
Ở bản dịch Phủ biên tạp lục của Lê Xuân Giáo, cù lao Phú Quý không được gọi là Côn Lôn hayCôn Luân như 2 bản dịch trên (Lê Quý Đôn, Phủ biên tạp lục, tập 1 (quyển 1, 2, 3), Lê Xuân Giáo dịch, Tủ sách Cổ văn, Ủy ban Dịch thuật, Phủ Quốc vụ khanh đặc trách văn hóa xb, Sài Gòn, 1972, tr.203-204).
[13] Thạch Phương, Nguyễn Trọng Minh (chủ biên), Địa chí Bà Rịa-Vũng Tàu, Nxb Khoa học xã hội, 2005, tr.127.
[14] Trần Văn Quế, Côn Lôn sử lược, Thanh Hương tùng thư, Sài Gòn, 1961, tr.15-16. Đúng ra sự kiện này phải diễn ra vào năm 1783, có lẽ do lỗi nhà in.
[15] Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, tập 1, Nxb Giáo dục, 2002, tr.217; Long Điền, Mười chuyện phi thường (miracles) trong đời vua Gia Long, Tạp chí Tri Tân, số 50, 14/6/1942, tr.11.
[16] Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược, quyển 2, Trung tâm Học liệu xb, Sài Gòn, 1971, tr.109; Phạm Văn Sơn, Việt Nam tranh đấu sử, Sài Gòn, Tác giả xb, 1959, tr.92.
[17] Nguyễn Thiện Lâu, Nước Xiêm đã giúp Nguyễn Ánh đánh Tây Sơn như thế nào? (1780-1788). Trong Quốc sử tạp lục, Nxb Mũi Cà Mau, 1994, tr.103.
[18] Nguyễn Đắc Xuân, Nguyễn Ánh có chạy ra Côn Đảo năm 1783? Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, Huế, số 3, 2009, tr.116-117.
[19] Long Điền, Một nghi điểm về lịch sử đã được biện minh, Tạp chí Tri Tân, số 67, 13/10/1942, tr.14-15.
[20] Long Điền, Mười chuyện phi thường (miracles) trong đời vua Gia Long, Bđd, tr.11.
[21] Dương Kỵ, Một bức thư Huế, Tạp chí Tri Tân, số 56, 25/7/1942, tr.657.
[22] Đó là đảo Cổ Cốt (Koh Kut) theo Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng, Sđd, tr.81.
[23] Quách Tấn, Quách Giao, Nhà Tây Sơn, Sở Văn hóa và Thông tin Nghĩa Bình, 1988. Dẫn theo Nguyễn Đắc Xuân, Bđd, tr.117.
[24] Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng, Sđd, tr.81.
[25] Nguyễn Duy Chính, Bđd, tr.74.
[26] Nguyễn Thanh Lợi, Hải đảo ở vùng biển Tây Nam, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, Huế, số 4, 2009, tr.97-98.
[27] Quốc sử quán triều Nguyễn, Sđd, tr.217.
[28] Đúng ra là năm 1783.
[29] Nguyễn Duy Chính, Tương quan Xiêm-Việt cuối thế kỷ 18, Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, Huế, số 1, 2008, tr.66.
[30] Phạm Xanh, Tìm hiểu quá trình hình thành một làng đảo-làng An Hải (Côn Đảo), Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 1-2, 1987, tr.106.
[31] Đinh Văn Hạnh, Miếu Bà ở Côn Đảo thờ ai? Thông báo Văn hóa dân gian 2007, Nxb Khoa học xã hội, 2008, tr.390.
[32] Địa phương chí Côn Sơn, 1961, tr.1.
[33] Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, tập 1, Nxb Giáo dục, 2002, tr.217.
[34] Nguyễn Lương Bích, Phạm Ngọc Phụng, Sđd, tr.79.
[35] Nguyễn Duy Chính, Bđd, tr.63-64.
[36] Nguyễn Dược, Trung Hải, Sổ tay địa danh Việt Nam, Nxb Giáo dục, 2008, tr.188.
[37] Xem thêm Trần Quốc Vương, Côn Đảo một cái nhìn địa văn hóa. Trong Việt Nam cái nhìn địa-văn hóa, Nxb Văn hóa dân tộc-Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, 1998, tr.471.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
- Thanh Vân, Côn Đảo sự tích và truyền thuyết, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2001.
- Tạ Chí Đại Trường, Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802, Nxb Văn Sử Học, Sài Gòn, 1973.
- Trần Văn Quế, Côn Lôn sử lược, Thanh Hương tùng thư, Sài Gòn, 1961.
- Nguyễn Đắc Xuân, Nguyễn Ánh có chạy ra Côn Đảo năm 1783? Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, Huế, số 3, 2009.
- Lê Thọ Xuân, Chúa Nguyễn Ánh có chạy thấu Côn Lôn không? Tạp chí Tri Tân, số 61, 26/8/1942.
- Long Điền, Một nghi điểm về lịch sử đã được biện minh, Tạp chí Tri Tân, số 67, 13/10/1942.
- Phạm Xanh, Tìm hiểu quá trình hình thành một làng đảo-làng An Hải (Côn Đảo), Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 1-2, 1987.
- Trần Văn Quế, Côn Lôn quần đảo trước ngày 9.3.1945, Thanh Hương tùng thư, Sài Gòn, 1961.
- Đinh Văn Hạnh, Miếu Bà ở Côn Đảo thờ ai? Thông báo Văn hóa dân gian 2007, Nxb Khoa học xã hội, 2008.
- Tân Dân Tử, Gia Long tẩu quốc, Chợ Lớn, 1929.
- Tân Dân Tử, Gia Long phục quốc, Chợ Lớn, 1929.
- Nhiều tác giả, Côn Đảo ký sự & tư liệu, Ban Liên lạc tù chính trị-Sở Văn hóa Thông tin TP. Hồ Chí Minh- Nxb Trẻ, 1998.
- Phạm Văn Sơn, Việt Nam tranh đấu sử, Tác giả xb, Sài Gòn, 1959.
- Phạm Văn Sơn, Việt sử tân biên, quyển 4, Tủ sách Sử học Việt Nam, Sài Gòn, 1961.
- Cao Tự Thanh, Lịch sử Gia Định-Sài Gòn trước 1802, Nxb Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh-Nxb Văn hóa Sài Gòn, 2007.
- Phan Huy Chú, Hải trình chí lược, Phan Huy Lê, Tạ Trọng Hiệp dịch và giới thiệu, Cahier d’Archipel 25, EHESS, Paris, 1994.
- Charles B. Maybon, Lectures sur l’histoire moderne et contemporaine pays d’Annam de 1428 a 1926, Imprimerie d’Extrême-Orient É***eur, Hanoi, 1930.
![[IMG]](http://nghiencuulichsudotcom.files.wordpress.com/2014/05/con-dao.jpg)
![[IMG]](http://nghiencuulichsudotcom.files.wordpress.com/2014/05/untitled.jpg)
Quang Trung Nguyễn V. Huệ & Gia Long Nguyễn P. Ánh
Nhìn lại sử liệu viết về Nguyễn Huệ Quang Trung và Gia Long Nguyễn Ánh
Mới
ðây, bạn bè có gửi cho tôi một bài viết của cố giáo sư Trần Quốc Vượng
nhan ðề: Mấy vấn ðề về vua Gia Long. Bài tham luận của gs Trần Quốc
Vượng ðược viết cho một buổi Hội thảo tại TP Hồ Chí Minh vào năm 1996.
Nhưng do liên quan ðến quan ðiểm chính trị mà buổi hội thảo bị bãi bỏ và
bài của gs Trần Quốc Vượng cũng chưa ðược ðăng lần nào.
Theo gs
Vượng, quan ðiểm sử học của Hà Nội là phủ ðịnh sạch trơn(table rase) về
thời Nguyễn và nhà Nguyễn. Bài viết của gs Vượng phù hợp quan ðiểm của
tôi là cần nhìn lại về Nguyễn Huệ và Nguyễn Ánh!! Bài tham khảo của tôi
chắc hẳn ðã từng gây sốc và sẽ gây sốc, làm phiền lòng nhiều người vì
ðụng chạm ðến những ðiều không ðược phép ðụng chạm!! Biết làm sao ðược.
Lịch sử bao giờ cũng ở số nhiều.
Nguyễn Ánh 1783 – Chuyện đời vay trả giải lý một phần nào những nỗi oan đổ trên đầu Nguyễn Ánh.
Vì thế có
thứ lịch sử của kẻ cai trị, kẻ cầm quyền và nhất là thứ sử của kẻ cầm
bút mà ðôi khi họ chỉ là thứ cung văn. Trong các chế ðộ độc tài ðảng trị
bây gìờ thì nhà sử học bị liệt vào hạng văn nô. Chẳng hạn như trường
hợp sử gia Dương Trung Quốc mà Tưởng Năng Tiến ðã nêu tên trong một bài
viết mới ðây của anh.
Trong khi đó, lịch sử lại chỉ có thể xảy ra duy nhất một lần.
Phần còn lại của lịch sử được viết đi, viết lại nhiều lần tùy theo mỗi người và tùy theo mỗi thời kỳ.
Trong lịch
sử Việt Nam có hai nhân vật lịch sử cách ðây hơn 200 năm, người này
người kia ðã làm nên vận mệnh lịch sử Việt Nam là Tây Sơn Nguyễn Huệ và
Nguyễn Ánh Gia Long. Vóc dáng và sự nghiệp của họ ðã ðược huyền thoại
hóa, ðược vinh danh hoặc ðã bị bôi nhọ và bị người ðời nguyền rủa tùy
theo ngòi bút của các người viết sử.
Vấn đề ở đây
là có một thứ lịch sử của những nhân vật lịch sử hay là thứ lịch sử của
những người viết sử? Muốn nhìn lại chân diện những nhận vật lịch sử này
quả thực không dễ. Một phần phải xóa đi những lớp bụi thời gian đã đóng
rêu, đóng mốc đến mọc rễ trên họ. Một phần phải bỏ đi những định kiến
đã ăn sâu vào tiềm thức mỗi người như một thứ chân lý, sự thật hiển
nhiên.
Đó là hai công việc đồng thời phải làm.
Chẳng những
phải xóa bỏ thần tượng trong sách vở, xóa bỏ những đám mây mù tài liệu
và hơn tất cả, xóa bỏ thần tượng trong đầu mỗi người mà công việc ấy gần
như thể là một công việc tẩy não.
Và nhiệm vụ
của sử học không thể câu nệ chỉ căn cứ vào sự đồng tình ít hay nhiều của
người đời rồi cứ thế trôi theo. Bài viết này mong trả lại được công đạo
cho sự thật và một cách gián tiếp giải trừ một số huyền thoại về Tây
Sơn Nguyễn Huệ và trả lại công đạo cho Nguyễn Ánh dựa trên một số công
trình của các nhà nghiên cứu chuyên ngành về sử.
Người viết cùng lắm chỉ làm công việc thông tin qua những kiến thức sử của các vị chuyên ngành viết sử.
1. Có sự chênh lệnh quá ðáng về số lượng tài liệu viết về Tây Sơn
Người viết
nhận thấy có một sự thuận lợi rõ ràng về số lượng tài liệu viết về Tây
Sơn và sự bất lợi vì quá ít tài liệu viết về phía Nguyễn Ánh. Số lượng
chênh lệch về tài liệu có một ý nghĩa gì? Phải chăng những người viết sử
chạy theo số đông như về hùa? Hay viết với nhiều cảm tính?
Ðộng cơ nào ðã thúc ðẩy họ viết như thế? Có thể ðộng cơ chính trị là chính yếu.
Hiểu ðược
những ðộng cơ thúc ðẩy họ viết là hiểu ðược một phần sự thật. Chẳng hạn
cộng sản Hà Nội trước ðây ðã hết lời ca tụng Tây Sơn nhằm lợi dụng Tây
Sơn. Nhưng phía các nhà viết sử Việt Nam Cộng Hoà trước 1975 cũng có
phần tâng bốc Tây Sơn thì do ðộng cơ nào?
Phía tài
liệu sử nhà Nguyễn, ngoại trừ một số sách sử của triều Nguyễn viết một
cách chính thức như Ðại Nam chính biên liệt truyện, Ðại Nam Thực lục
tiền biên và chính biên viết theo lối biên niên. Ðây là số lượng tài
liệu ðồ sộ, nhưng lại không dễ ðược tiếp cận và nay dù ðã dịch từ Hán ra
Việt cũng không mấy người có ðể ðọc.
Người viết
đọc các tập tài liệu này, măc dầu có những khuyết điểm không tránh được
như sự rườm rà, quá chi ly từng sự việc, nhưng rõ nét tính chính thống.
Không thể
phủ nhận tinh thần công tâm, nhân cách các nhà viết sử biên niên triều
Nguyễn. Tất cả trên dưới gồm 30 vị. Nhiều sự kiện lịch sử nay vẫn có giá
trị sử học vô giá.
Ngoài thứ
chính sử đó ra thì hầu như không có mấy ai “ở ngoài luồng” sau này để
công sức viết đến nơi đến chốn về 100 năm nhà Nguyễn Gia Long.
25 năm
Nguyễn Ánh nằm gai nếm mật lao ðao. Ông vào sinh ra tử. Và gần 100 năm
dòng họ ngồi ở ngôi báu. Biết bao điều để phải nói, phải viết.
Không lẽ chúng ta lại phải ngồi đợi một nhà sử học ngoại quốc nào đó lò mò để cả đời ra viết hộ chúng ta?
Triều đại
Tây Sơn ngắn ngủi mà đều là những năm bận rộn với chinh chiến. Liệu Tây
Sơn đã thực sự làm được gì? Vậy mà người ta có thể ngồi “vẽ ra” nào là
về chính trị, ngoại giao, chính sách về tôn giáo, tiền tệ, v.v… và
v.v…và ngay cả văn học thời Tây Sơn nữa.
Trong khi
nhà Nguyễn phải mất 88 năm mới biên soạn xong bộ Đại Nam Thực Lục mà số
người đọc được đếm trên đầu ngón tay! Vì những sách này lại rất khó đến
tay người đọc vì phần đông dân chúng không biết chữ Hán.
Cho nên đối
với phần đông dân chúng vì không được đọc chính sử nhà Nguyễn nên chỉ
nghe nói về sử hơn là đọc sử. Biết về Nguyễn Ánh phần đông chỉ là nghe
lời đồn hơn là đọc sử. Đây là điều bất lợi không nhỏ cho Nguyễn Ánh Gia
Long bị bao vây bởi một thứ sử dân gian, truyền miệng. Làm thế nào bịt
miệng dân gian?
Tư liệu viết về Quang Trung ðã nhiều lại viết một cách thiên lệch.
Hiện tượng
tài liệu sử viết về Quang Trung lấn lướt tài liệu viết về Nguyễn Ánh là
điều có thực. Có thể nó bắt đầu kể từ khi Trần Trọng Kim, một sử gia
Việt Nam dưới thời chính phủ Bảo Đại viết bộ sử Việt Nam Sử lược với một
cái nhìn mới về vua Quang Trung.
Nó ðã mở ðầu
cho một trào lưu viết sử về Quang Trung với nhiều hào quang, với nhiều
danh xưng tán tụng như “anh hùng áo vải, anh hùng dân tộc dựng cờ ðào,
Cách mạng nông dân Quang Trung Nguyễn Huệ và Napoleon, nhà ngoại giao
xuất sắc, Nguyễn Huệ với chiến lược con người vv,,
Nói không quá đáng là có sự hình thành một dòng Văn sử học viết về Tây Sơn.
Đồng ý phải
nhìn nhận ở một mặt nào đó, đôi khi một dân tộc cũng cần được nuôi dưỡng
bằng một số hào quang lịch sử như thế chấp cho sự tầm thường và kém cỏi
của đời sống.
Sức quyến rũ
về hình ảnh một Quang Trung anh hùng làm nức lòng mọi người, khơi dậy
tình tự dân tộc phải chăng cũng là một điều cần và đủ.
Nhưng liệu nó có thể thay thế cho sự trung thực của sử học?
Duyên Anh ðã có lần viết mơ ðược làm Người Quang Trung. Từ ðó, nhiều giới trẻ trong Nam trước 1975 cũng mơ như thế!!
Tài liệu sử
viết về Quang Trung nhiều đã đành. Cạnh đó, thơ văn, kịch nghê, sân
khấu, tiểu thuyết, sách giáo khoa, tên các địa danh, ngay cả các lễ hội
đã dành một chỗ cao cho “người anh hùng áo vải”.
Phải chăng
có một thứ sử học, văn học và văn hóa Quang Trung thấm đẫm tình tự dân
tộc, đất nước, con người theo cái tinh thần chúng ta sống với thời đại
của những người anh hùng?
Và cứ thế
tiếp nối sau đó có cả hơn một ngàn tài liệu sách vở viết về Quang Trung.
Cuốn sách viết về Tây Sơn được một số nhà viết sử tham khảo rộng rãi là
cuốn của Hoa Bằng: Quang Trung, Nguyễn Huệ, anh hùng dân tộc 1788-1792,
Sàigòn,1958.
Tựa đề sách coi Tây Sơn là anh hùng như một khẳng định vị thế của Quang Trung trong lịch sử và nhất là trong lòng người.
Nguyễn Phương với cuốn Việt Nam thời bành trướng: Tây Sơn, Sài Gòn, Khai Trí, 1967
Người ta có thể đồng ý với nhau là tài liệu viết về Quang Trung thì nhiều. Nhưng phải chăng viết giống nhau cũng nhiều.Trong đó có nên nhìn nhận tính chất viết nhái và thời thượng có phần trổi bật không?
Người ta có thể đồng ý với nhau là tài liệu viết về Quang Trung thì nhiều. Nhưng phải chăng viết giống nhau cũng nhiều.Trong đó có nên nhìn nhận tính chất viết nhái và thời thượng có phần trổi bật không?
Người trước
viết thế nào thì người sau viết lại như thế. Nó chẳng khác gì khi có
phong trào “thời thượng triết hiện sinh” sau này.
Phải chăng có một phong trào, một sùng bái Tây Sơn?
Ở miền Nam,
tập san Sử Địa là “ấn tượng và biểu tượng” nhất của phong trào này cũng
đã trôi theo một dòng chảy “thời thượng” Tây Sơn. Trong đó Tập san Sử
Địa đã dành ba số chủ đề bàn về Tây Sơn.
Ý hướng
thiện chí thì có. Nhưng nay đọc lại thấy một số bài tham khảo viết dựa
trên những kiến thức “định sẵn”, phần biện luận một chiều được chú trọng
nhiều hơn phần tài liệu sử.
Đây là tính
chất đặc biệt của các cây viết sử Việt Nam Cộng Hoà trước 1975 và có thể
cả sau 1975 viết trong tình trạng thiếu tài liệu. Càng thiếu tài liệu
thì càng biện giải thay vì trưng dẫn tài liệu.
Đã thế, cách
viết, cách chọn tài liệu, nhất là phong cách, ngôn ngữ xử dụng cho
người đọc bây giờ có cảm tưởng một số vị ấy tránh những tài liệu xem ra
bất lợi về Tây Sơn.
Đó là lối
viết sử viết một chiều. Đó cũng là tính chất đặc biệt của một số người
viết sử mà đôi vị dù viết rất cảm tình, rất thiên lệch, phong cách viết,
ngôn ngữ xử dụng đọc thấy “tự cao” ngoài khuôn khổ mà vẫn tự khoác cho
mình vai trò sử gia viết trung thực.
Vì thế nói
chung trong các bài tham khảo ấy, hầu như không có mấy bài chú trọng ðến
tài liệu sử Trung Hoa ðời Càn Long. Cũng ít chú trọng ðến các tài liệu
do phía người Pháp qua những phúc trình và thư từ của các giáo sĩ thừa
sai gửi về cho gia ðình hoặc tu hội của họ. Tài liệu này dài ðến mấy
ngàn trang mà một phần dành cho Việt Nam. Ngày nay, ai muốn ðọc ðều dễ
dàng tham khảo. Nhan đề là: Choix des lettres Edifiantes, Ecrites des
missions Etrangers.
Tôi nhận
thấy các nhà viết sử Hà Nội chẳng những không xử dụng tài liệu của nhà
Thanh mà cũng không thấy ai trích dẫn những lá thư thừa sai cũng như
Bulletin des amis du vieux Hue. ( Viết tắt là B.A V.H). Những tài liệu
này ðã ðược người Pháp cho dịch ra tiếng Việt. Chỉ riêng mình Leopold
Cadiere ðã viết khoảng 250 bài liên quan ðến Việt Nam.
Chẳng lẽ những tải liệu này ðều vô giá trị cả sao?
Những tài
liệu này ngoài tính chất quý báu là cái nhìn tại chỗ và không bị chi
phối nhiều về phe phái chính trị hẳn là có ưu điểm nói lên một phần sự
việc đã xảy ra.
Bà Ðặng
Phương Nghi người ðầu tiên dịch các tài liệu sang tiếng Việt như hai tài
liệu: “Vài tài liệu mới lạ về những cuộc Bắc tiến của Nguyễn Huệ, Sử
Ðịa số 9-10, 1968, tr94-243 và “Triều ðại vua Quang Trung dưới mắt các
nhà truyền giáo Tây Phương”, Sử ðịa số 13, Sàigòn 1969, tr.143-180.
Tài liệu ðã
hiếm hoi. Nhưng có một số tài liệu “ðầu tay”, ðầu nguồn cùng thời với sự
kiện lịch sử như thế này thì lại úy kỵ không dùng. Riêng người viết bài
này thì ngược lại không khỏi ngạc nhiên và thích thú khi ðọc sấp tài
liệu này.
Phải đọc để thích thú với những sự kiện lịch sử về người, về việc cách đây trên hai thế kỷ. Nó diễn ra như thật trước mặt.
Vậy mà ngay
phần ðông người viết sử miền Nam hình như tránh né, ít xử dụng các loại
sử liệu của các thừa sai Pháp. Phải chăng vì nó trình bày những “bất
lợi”cho Tây Sơn.
Xem ra nhiều
nhà viết sử dị ứng với kho tài liệu này? Phải chăng vì nội dung của
chúng đi ngược với những kiến thức sử quen thuộc, hay nội dung đụng chạm
đến thần tượng Quang Trung mà họ đã trót tô vẽ?
Có người như Vũ Ngư Chiêu không ngần ngại xếp chúng vào loại tài liệu “lời đồn” hay “nghe kể”.
Hoặc cho
rằng các nhà truyền giáo này không có ý định viết sử. Hoặc họ có lập
trường chính thống ngả theo ủng hộ Nguyễn Ánh thay vì “tiếm vương” Quang
Trung.
Nhưng, theo
người viết, chính vì họ không có ý ðịnh viết sử, mà ðiều họ viết chỉ kể
lại nên về mặt sử liệu lại rất sử hơn ai hết!!
Vì thế, đấy vẫn là thứ tài liệu đầu nguồn, trực tiếp bằng sự có mặt của họ như một nhân chứng sử.
Sự kiện họ là nhân chứng là điều quan trọng nhất. Cùng lắm, ta dùng chúng với sự thận trọng như bất cứ tài liệu sử nào.
Xin nêu ra ở
đây như một bằng chứng là những vấn đề như chiến dịch Tây Sơn đánh ra
Bắc cũng như lịch sử nhà Tây Sơn trong hơn 40 số Tập San Sử Địa với rất
nhiều giới hạn tài liệu.
• Chủ đề thứ
nhất: Đặc Khảo về Quang Trung. Trong đó có đến 4 bài viết của Tạ Chí
Đại Trường như: Vai trò của Nguyễn Huệ trong chế độ quân chính của Tây
Sơn – Góp thêm về phổ hệ Tây Sơn v.v… Hoàng Xuân Hãn đóng góp với bài:
Việt Thanh chiến sử theo Ngụy Nguyên, một sử gia Trung Quốc đời Thanh.
Tạ Quang Phát với bài: Vua Quang Trung qua chính sử triều Nguyễn. Nhưng
một tài liệu không thể bỏ qua được của bà Đặng Phương Nghi trích và dịch
ra từ Văn khố Âu Châu bao gồm các thư: Lettres Édifiantes et Curieuse
của Gia Tô Hội.
• Chủ đề thứ
hai được thực hiện ngay năm sau, tháng1-3, năm 1969 để kỷ niệm: Kỷ niệm
chiến thắng Xuân Kỷ Dậu, Đống Đa. Tạ Chí Đại Trường như thường lệ có
bài: Đống Đa, mâu thuẫn văn hóa vượt biên giới. Hoàng Xuân Hãn với Bắc
Hành Tùng Kí. Nguyễn Nhã với: Tài dùng binh của Nguyễn Huệ. Đăng Phương
Nghi dịch: Triều đại Quang Trung dưới mắt các nhà truyền giáo Tây
Phương.
• Chủ đề thứ
ba số tháng 1-3, 1971: 200 năm Phong Trào Tây Sơn với các bài của Hoàng
Xuân Hãn: Phe chống đảng Tây Sơn ở Bắc với tập “Cử Trung Ngân”. Việc
mất đất 6 châu Hưng Hóa của Nguyễn Toại. Những ngày tàn của Tây Sơn dưới
mắt giáo sĩ Phương Tây, bản dịch của Nguyễn Ngọc Cư (tài liệu Nha Văn
Khố Pháp do bà Đặng Phương Nghi để lại trước khi bà sang Pháp dạy học ở
Đại học Sorbonne).
Trong cả ba
số chủ đề trên, sự đóng góp của Tạ Chí Đại Trường là nhiều và trổi bật.
Nhưng sự đóng góp của ông Hoàng Xuân Hãn và bà Đặng Phương Nghi trong
cách nhìn mới, tìm tòi nhiều tư liệu là đáng kể hơn cả.
Ít ra hai người đã mở ra một hướng nghiên cứu sử học như mở một cái lối đi trong khu rừng rậm.
Phía các người viết sử miền Bắc
Phần các nhà
viết sử miền Bắc xem ra “ði trước” các nhà viết sử trong Nam. Họ gán
cho Tây Sơn những vai trò “cách mạng” ði trước cả Mác-Lênin. Và phải
chăng Tây Sơn là ông tổ của cuộc cách mạng XHCN? Người ta ðọc ðược các
bài viết sau ðây về Tây Sơn, Nguyễn Huệ:
– Xã hội Việt Nam trong thế kỷ XVIII và những phong trào nông dân khởi nghĩa.
– Đánh giá cuộc cách mạng Tây Sơn và vai trò lịch sử của Nguyễn Huệ.
– Nguyên nhân thành bại của cuộc cách mạng Tây Sơn.
– Cuộc khởi nghĩa của nông dân Tây Sơn qua một ít bức thư của người ngoại quốc đã ở Việt Nam đương thời.
– Giới thiệu văn học Việt Nam thời Tây Sơn
– Một số tài liệu về vấn đề ruộng đất thời Quang Trung
– Đánh giá cuộc cách mạng Tây Sơn và vai trò lịch sử của Nguyễn Huệ.
– Nguyên nhân thành bại của cuộc cách mạng Tây Sơn.
– Cuộc khởi nghĩa của nông dân Tây Sơn qua một ít bức thư của người ngoại quốc đã ở Việt Nam đương thời.
– Giới thiệu văn học Việt Nam thời Tây Sơn
– Một số tài liệu về vấn đề ruộng đất thời Quang Trung
Người ta
cũng thừa hiểu rằng tất cả những người viết sử miền Bắc, dựa trên Sử
quan duy vật biện chứng đã biến sử học trở thành công cụ cho chế độ ấy.
Mặc dầu miền Bắc có một số trí thức đáng nể. Nhưng những vị này cũng tự
khuôn mình vào lối viết theo “lề phải” như Nguyễn Đổng Chi, Trần Văn
Giáp, Đào Duy Anh, Trần Thanh Mại, Trần Văn Giàu, Vũ Ngọc Phan, Trần Đức
Thảo.
Tôi có ðọc
ðâu ðây một bài viết của triết gia Trần Ðức Thảo viết về Thằng Bờm. Ta
quen gọi Thằng Bờm và Bờm trước sau chỉ là Bờm..Nhưng Bờm dưới mắt các
ngự sử miền Bắc là biểu tượng cho nhà tranh ðấu chống giai cấp phong
kiến nên không ðược gọi bằng thằng. Phải gọi trân trọng là Anh Bờm!!
Thật tội nghiệp cho Trần Ðức Thảo! Tội nghiệp cho trí thức miền Bắc!!
Tội nghiệp cho cả dân tộc Việt Nam. Và vì thế phải gọi Nguyễn Ánh là
thằng Nguyễn Ánh và anh Tây Sơn!!
Có thể gọi
chung đó là thứ sử phi sử. Đó cũng là là thứ sử nay phải viết lại hết,
viết lại từ đầu vì những điều gì họ viết về nhà Tây Sơn thì đều chỉ có
mục đích tuyên truyền.
Họ càng “tụng” Tây Sơn, Tây Sơn càng không phải Tây Sơn.
Sự ca tụng Tây Sơn có khác gì bây giờ họ đang “đánh bóng” Lý Công Uẩn?
Với những dụng ý như thế, Tây Sơn Nguyễn Huệ đã được bôi vẽ bằng rất nhiều hình ảnh không thật.
Sau 1975, Quách Tấn-Quách Giao có cho in Nhà Tây Sơn, xnb Trẻ, TP. HCM, 2000.
Đặc biệt có cuốn sách của Trần Quỳnh Cư-Trần Viết Quỳnh nhan đề: Mười ba đời nhà Nguyễn đã không thiếu những lời khiếm nhã đối với các vua nhà Nguyễn. Nhưng đặc biệt ở trang 172 có ghi: Hành động cách mạng “số một” của vua Bảo Đại, trích hồi ký Từ triều đình Huế đến chiến khu Việt Bắc của Phạm Khắc Hòe cho thấy sự kính trọng của Bảo Đại đối với “ thánh” Nguyễn Ái Quốc!
Đặc biệt có cuốn sách của Trần Quỳnh Cư-Trần Viết Quỳnh nhan đề: Mười ba đời nhà Nguyễn đã không thiếu những lời khiếm nhã đối với các vua nhà Nguyễn. Nhưng đặc biệt ở trang 172 có ghi: Hành động cách mạng “số một” của vua Bảo Đại, trích hồi ký Từ triều đình Huế đến chiến khu Việt Bắc của Phạm Khắc Hòe cho thấy sự kính trọng của Bảo Đại đối với “ thánh” Nguyễn Ái Quốc!
Thánh Nguyễn Ái Quốc nay được tôn thờ trong một số đền chùa là phải!!
Những tài liệu ít ỏi viết về Nguyễn Ánh
Nhưng viết
về Nguyễn Ánh, khó khăn và hiếm hoi lắm mới gom ðược vài bài như: “Một
vài ý kiến về sự nghiệp Gia Long”, Phạm Việt Tuyền, Ðại Học Huế, số 8
tháng 3/1958. Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thế Anh: La Monarchie des
Nguyên de la mort de Tu Ðuc à 1925. Bài viết gần ðây như: Ðánh giá lại
một số tài liệu về thời kỳ Tây Sơn, số 3, tháng 4-6, 2007, Dòng Sử Việt.
Bài viết này khá là quan trọng.
Mới đây
nhất, có bài viết khá lý thú của Võ Hương An: Bàn về Tây Sơn, Nguyễn
Ánh. Chuyện đời vay trả giải lý một phần nào những nỗi oan đổ trên đầu
Nguyễn Ánh.
Có thể còn
có một số bài viết khác mà người viết không thu tập được. Nhưng nói
chung nó quá ít ỏi so với số lượng tài liệu viết về Tây Sơn.
Nhưng người
viết tin rằng sẽ có những loạt bài khảo cứu nghiêm túc nhìn lại Tây Sơn
trong tương lai. Riêng các nhà viết sử có tiếng tăm ở miền Nam trước
1975, chắc hẳn phải điều chỉnh lại tầm nhìn lịch sử về các chiến thắng
cũng như con người Tây Sơn cho thích hợp.
Như nhận xét
ở trên, ông Hoàng Xuân Hãn là một trong những người sớm nhận ra tính
cách “một chiều” trong các bài khảo luận về Quang Trung. Vì thế, ông đã
dịch Việt Thanh Chiến, theo Ngụy Nguyên, một sử gia Trung Quốc đời Thanh
trong Càn Long chính vũ An-Nam ký, năm Đạo Quang thứ 22-1842 nhằm cân
bằng kiến thức lệnh lạc một chiều của một số người viết. Bài viết này về
mặt sử liệu nên được coi là một đóng góp quan trọng trong việc tìm hiểu
chiến dịch đánh ra Bắc của Tây Sơn Nguyễn Huệ.
Ông Hãn còn viết thêm bài: Phe chống Đảng Tây Sơn ở Bắc với tập “Cử Trung Ngân”
Ông cũng đã chú trọng và giới thiệu đến các bộ sách sử khổng lồ Đại Thanh Thực Lục được xuất bản bên Nhật để độc giả có thêm một cái nhìn “theo lề trái” về Quang Trung.
Ông cũng đã chú trọng và giới thiệu đến các bộ sách sử khổng lồ Đại Thanh Thực Lục được xuất bản bên Nhật để độc giả có thêm một cái nhìn “theo lề trái” về Quang Trung.
Cái ưu điểm
của ông Hoàng Xuân Hãn mà một số sử gia thời đệ nhất và đệ nhị không có
được là ông rành chữ Hán, tiếp xúc trực tiếp với tài liệu của Trung Hoa
cũng giống như các ông Phan Khoang, Chen Ching Ho (Trần Kính Hòa).
Viết sử Việt
Nam trong mối quan hệ với Trung Hoa mà không rành Hán Văn, lại không
chú trọng đến các tài liệu phía Trung Quốc phải chăng là một thiếu sót
mang danh nghĩa một nhà sử học?
Cái ưu điểm
của học giả Hoàng Xuân Hãn là cái nhìn cao và vượt trên tài liệu chỉ từ
một phía. Và theo ông, cần tham khảo sử liệu từ nhiều phía.
Vì thế, viết sử ta mà không đọc được sử Tầu thì mất đi ít nhất một nửa sự thật.
Sau này, các
người biên khảo sử như Nguyễn Duy Chính cũng đi theo hướng khảo cứu đó
khi tìm hiểu – điều mà ông gọi là Đi tìm một mảnh khuyết sử- thông qua
cuốn Khâm Định An Nam Kỷ lược. Cuốn sách của triều đình nhà Thanh tổng
hợp tất cả những thư từ, chiếu biểu của vua Càn Long liên lạc trao đổi
với nước ta.
Cũng theo
ông Nguyễn Duy Chính, đó là một văn bản hiếm quý để trong thư viện của
vua Gia Khánh (1798-1820), đóng dấu Ngự Thư Phòng Bảo, được in lại do Cố
Cung Bác Vật Viện biên tuyển, ấn hành lần thứ nhất vào tháng 6 năm
2000.
Vì thế khẳng định rằng viết về sử Việt mà thiếu sự tham khảo tài liệu sử Tàu thì dễ có nguy cơ rơi vào khiếm khuyết sử.
Sử một lần
nữa phải viết lại và nhiều bài viết sử thập niên 1960 chỉ có giá trị thư
tịch, tồn trữ đối chiếu mà không hé mở cánh cửa vào sự thật.
Cho nên phần
đông các tham luận về sử, đặc biệt viết về Quang Trung Nguyễn Huệ đăng
trong hơn 40 Tập San sử địa thì hiện nay chỉ có chút ít giá trị tham
chiếu. Nếu không nói là phải viết lại toàn bộ.
Vấn
đề quân số nhà Thanh đem sang nước ta là bao nhiêu cũng cần được đánh
giá lại . Việc khẳng định 20, 30, 50 vạn như nhiều sách vở khó có thể
coi là chính xác, phần lớn do nhận định chủ quan và dựa trên ước đoán
tổng quát. Riêng sách vở của Trung Hoa thì họ luôn luôn nhắc lại con số
trong Đại Thanh thực lục là một vạn quân mặt đông và tám ngàn quân mặt
tây đưa đến con số 18.000 quân cho cả hai mặt.
Nguyễn Văn Lục
2. Những ngộ nhận và ðánh giá sai lầm về Nguyễn Ánh và Nguyễn Huệ
Lính Tây Sơn
Từ những
thiếu sót về tài liệu cộng với “trào lưu văn sử học Tây Sơn” đã đưa tới
tình trạng nhiều tác giả viết sử đã có định kiến về Nguyễn Ánh. Người ta
có cảm tưởng giữa Tây Sơn và Nguyễn Ánh có một cái trục về điều xấu và
một trục về điều tốt. Sự phân biệt chính tà hầu như rõ rệt và phân minh
lắm, Cái gì về phía Nguyễn Ánh là phản phúc, tàn độc, là dã man, là
phong kiến. Cái gì về phía Quang Trung là anh hùng, hào kiệt, là cách
mạng nông dân, là chiến thắng thần thánh, là “hết lời, hết ý”.
Tinh thần
phân biệt thị phi giữa thiện ác, giữa xấu tốt là một “bước lầm” dẫm chân
giữa các lãnh vực. Không phân biệt rõ ràng ranh giới và trách nhiệm
giữa lãnh vực sử học, lãnh vực chính trị và lãnh vực đạo lý.
Nhiều nhà sử
học thay vì trình bày khách quan sự việc đã nhảy chổm sang lãnh vực đạo
lý, đưa ra những lời phê phán đáng nhẽ thuộc thẩm quyền đạo lý.
Việc phê
phán sự “tàn ác” của Nguyễn Ánh mà bỏ quên bối cảnh lịch sử của thời đại
ấy với khung pháp lý, chính trị của thời đại ông ta phải chăng là một
thiếu sót? Chẳng hạn, việc phê phán hình phạt cho voi giầy thật đáng phê
phán ở thời đại này, nhưng lại là việc “thông thường” trong khuôn khổ
chính trị, pháp lý thời trước.
“Phong trào
thần tượng Tây Sơn” còn lan tỏa ra chung quanh hào quang của ông ấy.
Chẳng những Tây Sơn được coi như anh hùng hào kiệt đã đành mà đến tất cả
các bộ tướng, các cận thần đến vợ con, đến những quan hệ “hôn nhân
chính trị” chung quanh ông cũng tắm gội trong cái hào quang ấy.
Hầu như có một thế giới Tây Sơn, một thời đại Tây Sơn -một thời đại vàng son- không ai có thể nói khác đi được.
Các cận thần
như La Sơn Phu Tử, Nguyễn Thiếp là những bậc trí giả, đạo đức cao vời.
Họ vừa khôn ngoan, vừa đạo hạnh, vừa chính nhân quân tử, vừa nho phong
đạo cốt, vừa ứng xử tuyệt vời ban ra những lời nói vàng ngọc đáng ghi
khắc.
Cái hay của Huệ là chỗ biết nghe, biết dùng người tài.
Về các tướng tá chung quanh ông như Trần
Quang Diệu, Bùi Thị Xuân là những mãnh tướng can trường có đảm lược
ngoài trận địa. Chẳng những thế còn có khí tiết cho đến lúc bị voi giầy.
Ai ai không xúc động khi được nghe những lời đối đáp can trường giữa mẹ
và con gái bà Bùi Thị Xuân.
Chỉ không ai
ngạc nhiên hỏi xem ai là người đã được chứng kiến cái cảnh đau lòng đó
và có đủ thẩm quyền ghi lại từng câu, từng chữ một cách trung thực? Để
đến nỗi ngày có người đã viết lại cảnh đó trong dịp ngày lễ Vu Lan?
Tuyệt vời cái scénario này.
Ngọc Hân
công Chúa với Ai Tư Vãn đi vào huyền thoại dân gian và sau này thể hiện
qua Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác như một bản tình ca bất hủ.
Nay thì từ lịch sử ðã chuyển sang một công ðoạn khác: Văn Học.
Từ lịch sử
chuyển sang văn học dĩ nhiên có một đứt đoạn được bù khuyết bằng cái gọi
là “hư cấu”. Nếu người viết sử ít nhiều còn dè dặt trách nhiệm, băn
khoăn về sự đúng sai của sử liệu thì nhà văn tự vịn vai hai chữ “sáng
tác” để viết gì thì viết.
Nhưng câu
hỏi đặt ra là nhà văn có quyền viết tên thật các nhân vật lịch sử đồng
thời ”hư cấu” tùy tiện? Đó là câu hỏi quan trọng được đặt ra, nhưng
không thuộc lãnh vực của bài này.
Ðó là chỗ
khúc mắc chưa ðược giải ðáp nên mới có câu chuyện nhà vãn Trần Vũ nhân
ðọc Sông Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác thấy các nhân vật Nguyễn
Huệ-Ngọc Hân, cô An, ông thày giáo “tròn quá, toàn bích quá”. Nguyễn Huệ
vừa anh hùng, vừa ðạo ðức, vừa tôn sư trọng ðạo, vừa tôn vinh tình yêu
lý tưởng. Nguyễn Huệ là mẫu người toàn bích, văn võ song toàn, vì dân,
vì nước, không ham danh cầu lợi… Cô An mê Nguyễn Huệ là phải, phần tôi
ðọc cũng mê luôn!!
Chẳng biết
có phải vì thế mà Trần Vũ thấy “ngứa ngáy, khó chịu” mới viết truyện Mùa
mưa gai sắc như một “viết ngược” lại tác giả Sông Côn mùa lũ?
Trong Mùa
mưa gai sắc của Trần Vũ”, ông ðã “biến tướng” Ngọc Hân công chúa “lá
ngọc cành vàng” thành một thiếu phụ “sẵn sàng tự cởi xiêm y cho mục ðích
nhằm” -một kẻ ðối ðầu với kẻ thù ðã ám hại dòng họ nhà Lê.
Bằng một bút
pháp sắc bén như dao, lạnh lùng và tàn bạo. Dưới ngọn bút của Trần Vũ,
Huệ không hơn không kém chỉ là một kẻ bạo dâm.
Trần Vũ cũng
có cái lý của nhà văn. Lẽ thường tình cho thấy có lý nào Ngọc Hân lại
dễ dàng “dâng hiến” cái tiết trinh tuổi 16 và quên nỗi nhục cho kẻ đã
chiếm đoạt và hạ nhục cả dòng họ Lê? Có thể nào có một mối tình “đẹp như
tiểu thuyết” giữa hai kẻ đáng nhẽ phải coi nhau như kẻ thù?
Ngọc Hân chẳng lẽ không nhớ cái cảnh gia đình tan nát vì “tiếm quân” Tây Sơn sau đây:“Chẳng
những thế Tây Sơn còn cho giết bào ðệ của vua Chiêu Thống khi ðánh nhau
với Tây Sơn, và hơn thế nữa, khi mẹ vợ của ông bị ðiệu về triều ðình,
ông ðã trách mắng bà thậm tệ vì mối cảm tình của bà ðối với Ðốc Chiêm.
Số vàng do bà cấp cho Ðốc Chiêm phải vào tay ông. Cuối cùng ông ra lệnh
xử trảm vị tướng này ngày 1 tháng 6”.
Trích Những tài liệu mới lạ về những cuộc Bắc tiến của Nguyễn Huệ, Đặng Phương Nghi, TSSĐ số 9-10, trang 209.
Trích Những tài liệu mới lạ về những cuộc Bắc tiến của Nguyễn Huệ, Đặng Phương Nghi, TSSĐ số 9-10, trang 209.
Chẳng lẽ những truyện “tàn độc” của Nguyễn Huệ đối với vua Lê, Ngọc Hân công chúa đều không biết?
Chỗ nào là sự thật lịch sử và chỗ nào là cái lý lẽ thế nhân thường tình?
Hãy đọc một trích đoạn lối viết ngược của Trần Vũ cho biết:
“Đêm ở
phủ Chúa, Huệ bước chân lên lầu Tử Các, lòng âm ỉ cơn say. Sống với Huệ
hơn một tháng, Ngọc Hân đã biết những thói quen chung chạ của Huệ. Thói
quen của chứng bệnh thường thấy đi kèm với bệnh cuồng sát. Lẳng lặng, tự
nguyện, không đợi Huệ bắt, nàng cởi xiêm áo đến quỳ trước chân giường.
Cái liếc mắt của Ngọc Hân ném về phía Huệ sắc đến nổi gai. Huệ lấy roi,
không phải dây đai của đêm hợp cẩn, mà là thứ roi gai của quản tượng
dùng quất voi khi lâm trận. Ngọc Hân uốn lưng đợi, tóc xõa chảy xuống
nền đá, không trang sức, không cả chiếc vòng kiềng cổ truyền của con gái
Bắc Hà, chỉ dấu thẹo đỏ do sắt nung ở vai. Vết thẹo đã lên da non nhưng
đoán được dấu tỉ ấn của Huệ. Hai ba tấm màn gấm dụ buông quanh chỗ Ngọc
Hân quỳ, Huệ tiến tới một bước, hai bước, rồi vung tay quất. Đâu roi
vút tiếng rít như rạch tấm màn gấm. Ngọc Hân oằn người bấu cứng lấy trụ
giường. Huệ đã say máu, những chấm máu li ti tím bầm nổi trên lưng Ngọc
Hân trông như những vết ong đốt, hay những giọt mực son rỏ trên lên vũng
sữa. Huệ vung tay tới tấp”.
Ðây là truyện ngắn mà người viết bài này ðọc ðến ngỡ ngàng, thích thú và sướng vô cùng. Ðọc tiếp:
“Đêm hôm
đó, để mặc Huệ dày vò, đánh đá trong một cuộc truy hoan trước khi viễn
chinh. Hân vừa rên rỉ vừa thì thào “nữa đi, nữa đi” như thách thức, dầu
chỉ tưởng đến cái cơ nghiệp nhà Lê để quên nỗi đau của thể xác.”
Đọc xong, chỉ ước làm người Quang Trung của Trần Vũ!! Không phải của Duyên Anh.
Phải chăng cũng một cung cách ấy mà Nam Dao trong tập truyện dài lịch sử lấy bối cảnh triều Tây Sơn trong cuốn Gió Lửa?
Phải chăng cũng một cung cách ấy mà Nam Dao trong tập truyện dài lịch sử lấy bối cảnh triều Tây Sơn trong cuốn Gió Lửa?
Khiếp quá!
Giữa cái “hư cấu“ của Nguyễn Mộng Giác và cái hư cấu của Trần Vũ và của
Nam Dao thì ðọc Trần Vũ, Nam Dao sướng hơn nhiều.
Tập truyện
dài Gió lửa của Nam Dao với “tuyệt hư cấu” và thay ðổi cả “trục thời
gian lịch sử” viết thật hay. Rất tiếc, phải cần một trình ðộ thưởng thức
văn học nào ðó nên cuốn truyện ðã không ðược người ðọc lưu tâm ðủ.
Và cuối cùng
trong Phẩm tiết của Nguyễn Huy Thiệp, nhà văn cầm bút ở ngoài Bắc với
xác chết người đẹp Ngô Thị Vinh Hoa, người tình của Nguyễn Huệ. Câu
chuyện trong Phẩm tiết xoay quanh một cái chết mà chỉ nhà văn với giầu
óc tưởng tượng mới viết ra được.
Một số nhà phê bình miền Bắc gọi Nguyễn Huy Thiệp “xuyên tạc lịch sử” hay là một thứ “ lịch sử giả”?
Nguyễn Huy
Thiệp đã trả lời một cách đích đáng, “Không ai đánh nhau với cái xác
chết, người ta chỉ khai thác các xác chết sao có lợi mà thôi.”
Phải chăng cái xác chết mà nhà văn muốn nói ở đây là sự thật lịch sử về Nguyễn Huệ?
Giữa Ngọc Hân – Nguyễn Huệ của Nguyễn Mộng Giác và Ngọc Hân-Nguyễn Huệ của Trần Vũ, của Nam Dao có một chặng đường sa mạc không bao giờ tưởng có thể đi tới.
Giữa Ngọc Hân – Nguyễn Huệ của Nguyễn Mộng Giác và Ngọc Hân-Nguyễn Huệ của Trần Vũ, của Nam Dao có một chặng đường sa mạc không bao giờ tưởng có thể đi tới.
Đó là một sự
đánh tráo con người và số phận Ngọc Hân-Nguyễn Huệ mà chỉ có tiểu
thuyết mới có quyền năng làm như vậy. Như thế, phải chăng sẽ không có
điểm hẹn lịch sử nào giữa một nhà viết sử và một nhà văn? Thế giới của
nhà viết sử và của nhà văn thì không phải là một?
Cho nên rõ
ràng nó không có chỗ cho một sự đối đầu cần thiết giữa các quan điểm
lịch sử với quan điểm văn học mà chúng ta mong đợi.
Và vì thế
chuyện viết sử và chuyện viết của nhà văn có những đối tượng và mục đích
khác nhau. Cùng lắm nhà viết sử đi tìm sự thật còn nhà văn trên cả sự
thật đi tìm cái đẹp trong nghệ thuật.
Trở về lại
với khung cảnh sử học Việt Nam, đặc biệt phía những người Quốc Gia người
ta nhận thấy từ Trần Trọng Kim tiếp nối Hoa Bằng, Phạm Văn Sơn, Tạ Chí
Đại Trường, Vũ Ngự Chiêu và đến người viết mới đây nhất về Tây Sơn, tác
giả Trần Gia Phụng thì ít nhiều đều đi theo một một đường thẳng của hình
học phẳng mà không bắt gặp bất cứ con đường nào khác.
Riêng Tạ Chí
Đại Trường – ông có thế giá sử học – ông có những cố gắng khám phá,
những biện luận thông minh sắc bén và trí thức, nhưng đôi khi cũng lùi
bước trước những “gánh nặng lịch sử”.
Có thể ông đã không viết khác được. ![[IMG]](https://lh3.googleusercontent.com/blogger_img_proxy/AEn0k_vzqfr482xZoV7_y-TLuVsrQZPiI8_aEfsaLXArmbaJJfAMkLRZ9MsRwl9BLgnf72x6q3ZiiZCS4OrSmbQPWaZmGJ9iaEUsmpFM5XeIzOQm7SHelCjLx0SQaWdpGGEwDsXrTHts6tV0lthlTapgudz-c2yLag=s0-d)
Tạ Chí Đại Trường
Tạ Chí Đại Trường
Tạ Chí Đại
Trường càng tỏ ra cái tài tuấn biện luận sử học thì một mặt khác cho
thấy sự biện luận ấy là do thiếu tài liệu sử, thiếu thông tin sử học.
Giả dụ rằng, ông có trong tay đầy đủ chứng liệu sử học từ nhiều nguồn
thì chỉ việc khệ nệ bê ra và khỏi cần đến biện luận?
Ngày nay đọc
lại bài khảo cứu của ông về cuộc hành quân ra Bắc trong chiến dịch Việt
-Thanh cho thấy sự khan hiếm tài liệu thật rõ rệt. Các biện luận của
ông về chiến dịch này không còn đứng vững nữa vì thiếu cơ sở.
Lấy một tỉ
dụ, người ta đọc thấy những câu chuyện hư cấu, những huyền thoại về Tây
Sơn được viết lại trong “ngoại thư” Hoàng Lê Nhất Thống Chí (HLNTC) –
một tập sách mà thật ra chỉ là sự pha trộn khéo léo giữa một số sự kiện
có thể “giả định là thực” cộng với hư cấu!
Linh Mục
Nguyễn Phương, giáo sư sử học đại học Huế có viết một bài: Giá trị Hoàng
Lê Nhất Thống Chí đăng trên báo Bách Khoa, ngày 14-5-1963, trang 15-22
Trong đó linh mục Nguyễn Phương đánh giá thấp giá trị lịch sử của tập
sách và cuối cùng ông xếp vào loại sách truyện, thứ ngoại thư.
Tạ Chí Đại
Trường trong tác phẩm Lịch sử nội chiến Việt Nam 1771-1802 cũng thừa
nhận HLNTC là không dùng được vì tính cách truyện của nội dung tập tài
liệu.
Vậy mà cũng
chính Tạ Chí Đại Trường trong phần viết về: Chiến tranh tiêu diệt họ
Trịnh, vì không có tài liệu nào khác về phía nhà Nguyễn cũng như về phía
sử Trung Hoa. Ông đã đành lòng ghi nhận: Phần viết này thì đều lấy lại ở
HLNTC!
Sự trung thực đáng quý. Nhưng nó lại thật là mâu thuẫn với tư cách một người viết sử.
Những “kiến thức có sẵn” ấy do sự lập đi lập lại bởi nhiều người, bởi nhiều “sách vở viết theo” do những nguyên do khác nhau đã dần trở thành những “gánh nặng lịch sử” khó phá vỡ được?
Những “kiến thức có sẵn” ấy do sự lập đi lập lại bởi nhiều người, bởi nhiều “sách vở viết theo” do những nguyên do khác nhau đã dần trở thành những “gánh nặng lịch sử” khó phá vỡ được?
Đã đến lúc phải can đảm trút đi cái “Gánh nặng lịch sử này”.
Xin ðưa ra
một bằng chứng ðể làm bằng cớ về số quân nhà Thanh trong cuộc chiến Việt
Thanh. Số quân nhà Thanh sang ðánh nước ta ðược sách Hoàng Lê Nhất
Thống Chí phóng lên ðến 500.000, chỗ tài liệu khác xuống 300.000 quân.
Riêng sử gia Tạ Chí Ðại Trường thì ðành “khiên cưỡng” chấp nhận con số
200.000 quân ðược coi là chấp nhận ðược bằng vào các sử liệu của Việt
Nam. Nhà sử học Trần Quốc Vượng cũng nói ðến con số 20 vạn quân.
Nhưng ngay
từ thập niên 1960 thì một ông sử gia Trung Quốc, ông Tưởng Quân Chương,
dựa theo Thanh sử, châu bản cũng như Tấu chương của Tôn Sĩ Nghĩ ðã ðưa
ra một con số “sửng sốt”. Tưởng Quân Chương cho rằng Tôn Sĩ Nghị chỉ
mang “8000” quân sang Việt Nam, trong khi ðó Nguyễn Văn Nhạc ðã tụ tập
10 vạn binh mã ðể ðánh quân Thanh. Vì vậy quân Thanh ðại bại.
Để đáp lễ
tức khắc Tưởng Quân Chương, các tác giả Nguyễn Hiến Lê và Nguyễn Hữu Ngư
viết bài trên Bách Khoa, số 77, ngày 15-3-1960, trang 23: “Bàn về đính
chính sử liệu Việt Nam nhân một bài viết của học giả Trung Quốc Tưởng
Quân Chương” ![[IMG]](https://lh3.googleusercontent.com/blogger_img_proxy/AEn0k_u3I1k4I2t6UkQcU98v7kn6A-wpo2RJNAUIOIDog7whJRKMadv5-9onOjAQnAmczFr3b1r7wm3vt05m6qFpJak-ySK8Nd5n4DjaQSbh4UZPAooFTH6TI77EjtNo6loY6fRf0h5IMenKn2W-WHanfbDh0ck=s0-d)
Nguyễn Hiến Lê
Nguyễn Hiến Lê
Trích lại
trong Sự thực sử học: một con đường ngắn nhấn dẫn tới đoàn kết dân tộc,
tác giả Vũ Ngự Chiêu, Phần tài liệu đọc thêm II: Việc nghiên cứu nhà Tây
Sơn. Đăng trên Báo Đi Tới số 84, Bộ mới, Tôn giáo và Dân tộc, trang
159.
Vấn đề ở đây
là để phản bác học giả Trung Quốc, ông Nguyễn Hiến Lê đã dựa trên tài
liệu chính sử nào? Tài liệu của các thừa sai Pháp, tài liệu Thanh sử hay
tài liệu của các học giả viết bằng tiếng Anh?
Ai là nhà sử học trên có thẩm quyền tinh thần để đưa ra một con số “gần đúng” với sự thật lịch sử?
Tác giả
Nguyễn Duy Chính, trong tập biên khảo Việt Thanh chiến dịch. Quân Thanh
tiến vào Thăng Long đã đưa ra một con số khá tương cận với con số của
học giả Trung Quốc khi ông viết:
“Việc
dựng lại các trận đụng độ giữa quân Thanh và quân Nam trong vòng một
tháng tiến binh của họ cần phải được cân nhắc để không quá sơ sài như sử
nước ta mà cũng không huyênh hoang như sử Trung Hoa.
Vấn đề
quân số nhà Thanh đem sang nước ta là bao nhiêu cũng cần được đánh giá
lại . Việc khẳng định 20, 30, 50 vạn như nhiều sách vở khó có thể coi là
chính xác, phần lớn do nhận định chủ quan và dựa trên ước đoán tổng
quát.
Riêng
sách vở của Trung Hoa thì họ luôn luôn nhắc lại con số trong Đại Thanh
thực lục là một vạn quân mặt đông và tám ngàn quân mặt tây đưa đến con
số 18.000 quân cho cả hai mặt.
Và tác giả Nguyễn Duy Chính giải thích thêm là “vua
Càn Long chỉ sử dụng quân của bốn tỉnh phía Nam và tây nam như một cuộc
chiến ủy nhiệm khác hẳn các chiến dịch khác thường ðiều ðộng nhiều cánh
quân từ nhiều vùng, nhất là Bát kỳ Binh ở miền Bắc.” [Xin ðọc thêm bài viết của cùng tác giả về “Từ Quân Doanh kỷ lược ðến Khâm Ðịnh An-Nam kỷ lược”, ðăng trên Gio-o.com ]
Giữa con số
đề nghị của Tạ Chí Đại Trường là 200.000 ngàn quân Thanh và con số của
Nguyễn Duy Chính chứa tới 20.000 người, đâu là con số giả định có thể
chấp nhận được gần đúng?
Người viết
xin mượn chữ của Phạm thị Hoài phải chăng cần có kết quả của những phép
tính trừ trong việc đọc về các con số trong chiến dịch Việt-Thanh?
3. Giải trừ huyền thoại về cách ðối xử tàn nhẫn của nhà Nguyễn Gia Long ðối với Quang Trung Nguyễn Huệ
Có một điều
cần lưu ý bạn đọc là những tài liệu liên quan đến sự “bạo tàn” của
Nguyễn Ánh khi mới lên ngôi thì đều xuất phát từ hai nguồn tài liệu:
Thứ nhất từ
các lá thư của các thừa sai Pháp trong Archives des Missions Étrangères
de Paris, Cochinchine, trong đó có các tài liệu như: Lettres édifiantes
et curieuses của Gia Tô Hội. Bộ Nouvelles lettres Édifiantes et
curieuses do Đặng Phương Nghi hoặc do Nguyễn Ngọc Cư dịch hoặc Những Lời
thuật của Barisy về Trận Thị Nại, Thư của giáo sĩ Le Labousse cũng về
Trận Thị Nại hoặc Lời thuật của Brisy về trận Phú Xuân. Cả ba tài liệu
trên đều do giáo sư Hoàng Xuân Hãn chuyển ngữ.
Thứ hai và
đây là phần quan trọng nhất là các vụ trả thù Tây Sơn lại do chính các
sử gia triều Nguyễn chính thức tường thuật lại. Điều đó cho thấy thái độ
công khai hóa các trừng phạt vì họ cho rằng trừng phạt đó là xứng đáng,
là xử theo luật. Bây giờ người đọc cho là xử phạt quá tàn độc như hình
phạt cho voi giày xé là có ghi trong luật lệ hẳn hoi. Giả dụ Tây Sơn có
quyền lực trong tay mà bắt được giặc có lẽ cũng không làm khác hơn.
Về các tài liệu của Hội Thừa sai Ba Lê
Khi dịch các
tài liệu của Hội Thừa sai Ba Lê, bà Đặng Phương Nghi cũng ghi nhận tính
cách “tế nhị” khi phải dịch những lá thư đó. Tuy nhiên, không thể phủ
nhận tính cách cập nhật và tính cách nhân chứng của các lá thư này.
Đọc các thư
từ hay bài tường thuật của các thừa sai Ba Lê cho thấy những nhận xét
chi li, tỉ mỉ, tính chất người đậm nét và những biểu lộ tình cảm cũng
rất người của các lời tường thuật. Nó như chuyện kể thực, sống động và
trung thực.
Điều này cũng chứng tỏ Vũ Ngự Chiêu đã bất công khi đánh giá các tài liệu này.
Các lời
tường thuật có tính truyền đạt, được sự cảm thông của người đọc không
thua gì một bài phóng sự của một tay viết báo bây giờ. Đọc không thể
không mủi lòng, rơi lệ vì sự tàn bạo của con người, của kẻ thắng trận
đối với kẻ bại trận. Nhất là đối với các phụ nữ, vợ các tướng tá bại
trận.
Xin được trích dẫn vài đoạn tiêu biểu.
“Sau ðó,
Nguyễn Vương hỏi tôi ðã trông thấy các ngụy tướng chưa; thấy tôi ðáp
rằng chưa, ngài cho lệnh giải họ tới. Rồi ngài bảo tôi ði xem các chị em
của Tiếm vương (Cảnh Thịnh). Tôi ðã tuân lệnh. Những tù nhân này ở một
ngôi nhà kín, hơi tối, thiếu vẻ thanh nhã; trong cảnh huống của họ, có
sự tương phản giữa quá khứ và hiện tại. Tất cả có 5 người; một 16 tuổi
rất ðẹp, một thiếu nữ 12 tuổi, con vương phi Ðàng Ngoài, dung mạo tầm
thường; còn ba người khác từ 16 ðến 18 có nước da hơi sẫm, nhưng dung
mạo xinh ðẹp. Trong một ngục thất khác không xa, có thân mẫu của vị
thiếu phó, tướng chỉ huy ðạo quân bao vây thành Quy Nhơn. Bà ta ðộ 55
tuổi và có nhan sắc. Trong trạng huống bất hạnh, bà tỏ ra rất cương
quyết, có vẻ trinh thục và không tự tôn. Rồi tới vợ phò mã Nguyễn Văn
Trị, là chị ruột của Tiếm Vương. Còn bà Tư-Khấu Ðịnh, vợ tướng chỉ huy
pháo binh, có võ tướng; Bà Tham-lĩnh Thông, vợ phó ðô ðốc hải quân và
sau nữa còn rất nhiều người, muốn nhớ hết phải ghi cả một niên giám
trong ký ức.
Nguyễn
Vương đã để cho cướp phá tất cả dinh thự của các tướng địch và tôi tức
giận các binh lính đã đập vỡ và phá hủy tất cả những thứ lọt vào tay họ;
chắc chắn có những tòa nhà tuy xây cất theo lối Trung Hoa nhưng nếu ở
Paris thì có lẽ được coi là những lâu đài tráng lệ, nhiều vườn đẹp trồng
nhiều dị thảo và nhiều bình cho Nhật Bản.
Tóm lại, đó là chung cục việc báo thù của Nguyễn Vương và chắc hẳn ít là nỗi oán cừu của ngài rất hời hợt”.
Về Chính sử triều Nguyễn
Nay thử đọc một số trích đoạn được ghi chép trong chính sử triều Nguyễn về các hình phạt “dã man” dành cho kẻ chiến bại:
“Tháng
11 làm lễ tuyên cáo võ công. Ngày Quý dậu tế thiên địa thần kỳ, Ngày
Giáp tuất hiến phù ở Thái miếu.(Hiến Phù: dâng những người bắt được
trong chiến tranh.)
Sai Nguyễn Văn Khiêm là Đô thống chế dinh Túc trực, Nguyễn Đăng Hựu là Tham tri Hình bộ áp dẫn Nguyễn Quang Toản và em là Quang Duy, Quang Thiệu, Quang Bàn ra ngoài cửa thành, xử án lăng trì cho 5 voi xé xác (Dùng 5 con voi chia buộc vào đầu và hai tay chân, rồi cho voi xé, đó là một thứ cực hình), đem hài cốt của Nguyễn Văn Nhạc và Nguyễn Văn Huệ giã nát rồi vất di, còn xương đầu lâu của Nhạc, Huệ, Toản và một của vợ chồng Huệ thì đều giam ở Nhà đồ Ngoại. (Ngoại đồ gia: Sau đổi là vũ khổ (Năm Minh Mệnh thứ hai đổi giam vào ngục thất cấm cố mãi mãi) Còn đồ đảng là bọn Trần Quang Diệu, Võ Văn Dũng đều xử trị hết phép, bêu đầu cho mọi người biết. Xuống chiếu bố cáo trong ngoài”. Trích Thực Lục, trang 531.
Sai Nguyễn Văn Khiêm là Đô thống chế dinh Túc trực, Nguyễn Đăng Hựu là Tham tri Hình bộ áp dẫn Nguyễn Quang Toản và em là Quang Duy, Quang Thiệu, Quang Bàn ra ngoài cửa thành, xử án lăng trì cho 5 voi xé xác (Dùng 5 con voi chia buộc vào đầu và hai tay chân, rồi cho voi xé, đó là một thứ cực hình), đem hài cốt của Nguyễn Văn Nhạc và Nguyễn Văn Huệ giã nát rồi vất di, còn xương đầu lâu của Nhạc, Huệ, Toản và một của vợ chồng Huệ thì đều giam ở Nhà đồ Ngoại. (Ngoại đồ gia: Sau đổi là vũ khổ (Năm Minh Mệnh thứ hai đổi giam vào ngục thất cấm cố mãi mãi) Còn đồ đảng là bọn Trần Quang Diệu, Võ Văn Dũng đều xử trị hết phép, bêu đầu cho mọi người biết. Xuống chiếu bố cáo trong ngoài”. Trích Thực Lục, trang 531.
Theo tài
liệu Bissachère ghi ở trên còn đưa ra chi tiết anh em nhà Cảnh Thịnh
trước khi chết còn phải chứng kiến cảnh các lính tráng tiểu tiện vào sọt
đựng hài cốt của Nguyễn Huệ và Nguyễn Nhạc.
Căn cứ vào
sự việc được chính thức sử gia nhà Nguyễn kể lại thì quả thực cách hành
xử của Nguyễn Ánh quả là quá tàn độc đội với kẻ đã chết cũng như đối với
con cháu và tướng tá thuộc hạ của Nguyễn Huệ.
Cũng vì thế,
các nhà viết sử VN đều đồng loạt lên án Nguyễn Ánh, Gia Long. Từ Trần
Trọng Kim trong Việt Nam sử lược, Phạm Văn Sơn trong Việt sử toàn thư,
Hoa Bằng trong Quang Trung, anh hùng dân tộc đến Vũ Ngự Chiêu đều cùng
đồng loạt lên án Nguyễn Ánh Gia Long.
Các sử gia
Trần Trọng Kim và Phạm Văn Sơn chê trách triều đình nhà Nguyễn hẹp
lượng. Hoa Bằng thương tiếc cho người anh hùng Quang Trung bị gán cho
chữ Ngụy.
Trần Gia
Phụng chê trách Nguyễn Ánh viện cớ việc trả thù chỉ là dựa trên “nghĩa
lớn trong kinh Xuân Thu” mà thực ra là trái với đạo lý cổ truyền của dân
tộc.
Vũ Ngự Chiêu thì viết:
“Không
ai phủ nhận ðược một ðiều: Cách ðối xử của các vua nhà Nguyễn
(1802-1945) với Quang Trung Nguyễn Huệ và gia ðình Tây Sơn cực kỳ tàn
nhẫn. Theo Ðại Nam Thực Lục, Chính biên, từ tháng Một Tân Dậu,ngay khi
tái chiếm kinh thành Huế, Nguyễn Chủng cho lệnh phá hủy mộ Quang Trung,
“bổ săng, phơi thây bêu ðầu ở chợ”. Con trai, con gái, họ hàng và tướng
hiệu của nhà Tây Sơn ”31 người ðều bị lăng trì cắt nát thây”…Sự trả thù còn trút xuống dòng dõi Nguyễn Văn Nhạc dưới thời Minh Mạng (…)
(Trích Việc nghiên cứu nhà Tây Sơn (1778-1802) Nguyên Vũ, Ngàn năm soi mặt, 2002.
(Trích Việc nghiên cứu nhà Tây Sơn (1778-1802) Nguyên Vũ, Ngàn năm soi mặt, 2002.
Trích lại trong báo Ði Tới, số 84, bộ mới, trang 159.
Qua những tư
liệu vừa trích dẫn trên cũng như sự đồng thuận của các người viết sử
cho thấy dư luận nói chung đều lên án cách hành xử của các vua quan nhà
Nguyễn đối với Tây Sơn- một người được coi là anh hùng dân tộc.
Tuy nhiên, cũng cần nhìn lại và đánh giá lịch sử cho công bằng.
Thực sự Nguyễn Ánh có phải là người có bản tính tàn độc đối với kẻ bại trận không?
Căn cứ vào chính sử Nhà Nguyễn cho thấy Nguyễn Ánh không phải ác độc như cái nhìn miệt thị của các người viết sử.
“Trừ cỏ
xấu, cốt để nuôi cho lúa tốt; giết kẻ ác, cốt để cứu giúp dân lành. Vả
chăng một phủ Quy Nhơn đều là đất đai cũ, nhân dân cũ của ta, từ thuở
Tây Sơn nổi loạn, dùng làm sào huyệt, nhân dân bị thế bắt buộc, không
thể không theo (…) Vậy ra lệnh từ nay phàm khi đối trận chém giết thì
không kể, còn bắt được người tại trận, không kể người ở Thuận Hóa, Bắc
Hà, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Quy Nhơn, đều được thưởng như nhau bất tất
phân biệt; người từ Quảng Ngãi về Bắc thì cho lưu lại để thu dùng, người
ở Quy Nhơn trở vào thì cấp cho tiền gạo rồi thả về. Đó thực là đánh
bằng nghĩa mà dạy bằng nhân vậy. Ta đã đinh ninh dặn bảo, nếu có ý trái
lệnh giết càn thì tức là hạng quân kiêu căng giận dữ, do lòng tàn nhẫn,
đều chiếu theo quân pháp mà trị tội.” Trích “Quốc Sử Quán Triều Nguyễn. Đại Nam Thực Lục”, tập một, trang 471-472, nxb Giáo Dục.
Và đối với
bọn cựu thần nhà Lê và những hương cống học trò cũng như con cháu họ
Trịnh, Nguyễn Ánh đều lấy lẽ phủ dụ, thấu rõ tâm tình của họ để thu phục
họ. Sử nhà Nguyễn viết:
“Ta sẽ nghe lời nói thử việc làm, tùy tài bổ dụng, cho người hiền được có vị, người tài được có chức, họp lòng nghĩ, chia mưu làm, để cùng nên đạo trị nước. (…)
“Ta sẽ nghe lời nói thử việc làm, tùy tài bổ dụng, cho người hiền được có vị, người tài được có chức, họp lòng nghĩ, chia mưu làm, để cùng nên đạo trị nước. (…)
Với dòng họ Trịnh sử viết “Tiên
thế ta với họ Trịnh vốn là nghĩa thông gia. Trung gian Nam Bắc chia
đôi, dần nên ngăn cách, đó là việc đã qua củ người trước, không nên nói
nữa. Ngày nay trong ngoài một nhà, nghĩ lại mốí tình thích thuộc bao
đời, thương người còn sống, nhớ người đã mất, nên lấy tình hậu mà đối
xử. Vậy cũng báo cho nhau, họp chọn lấy một người trong họ giữ việc thờ
cúng, để giữ tình nghĩa đời đời “. Trích ĐNTL, trang 507-508.
Cách ứng xử như trên, có tình có nghĩa nào phải của một kẻ tàn độc?
Riêng đối
với La Sơn phu tử được coi là cố vấn cận thần của Tây Sơn, 4 lần được
Nguyễn Huệ vời ra giúp nước đã được Nguyễn Ánh đối đãi khoan hồng như Sử
sách ghi:
“Thả xử
sĩ ở Nghệ An là Nguyễn Thiếp về. Vua dụ rằng: “Khanh là người có tuổi
tác đạo đức, rất được người ta trông cậy. Sau khi trở về núi nên khéo
đào tạo lấy nhiều học trò để ra sức phò giúp thịnh triều, khỏi phụ tấm
lòng rất mực mến lão kính hiền của ta”. Bèn sai quan quân đưa về. (trích ĐNTL, trang 445)
Câu hỏi đặt
ra ở đây là tại sao Nguyễn Ánh, Gia Long lại có mối thâm thù và muốn trả
món nợ cừu hận ấy? Phải chăng Nguyễn Huệ cũng xử sự tàn độc khi chiến
thắng?
Những việc làm “tàn độc” của Tây Sơn hầu như bị sử sách bỏ quên
Việc Nguyễn
Ánh làm thì được kể lại kỹ càng. Nhưng việc của Tây Sơn làm thì không
đụng tới. Phải được hiểu như thế nào về sự việc này?
Xin đọc trích dẫn một số sự việc khi Nguyễn Huệ Bắc tiến do linh mục Thomas Thiện viết phúc trình:
“Chừng
một tháng nay, một vị tướng của tầu Attila, Nguyễn Huệ tên là Vach Quinh
ðã trở lại xứ Nghệ mộ rất nhiều lính. và bắt dân chúng cung cấp một số
gạo lớn. Với những hành ðộng tối dã man, tên ác quỷ ðó thường hay xẻo
tai, lột da mặt từ trán cho tới miệng, ðánh nhừ tử cho ðến chết những
viên xã trưởng hay những ðại diện cho các làng xã không tuân lệnh hắn
ngay (…) Ai nếu ðều tin chắc rằng Bắc Vương ra Bắc Kỳ là ðể chiếm ngai
vàng vương quốc mà thôi.
Những người ra trình diện ðều bị bắt ngay lập tức. Họ phải trả một số tiền chuộc ít hay nhiều tùy theo chức vụ và tư cách của họ nếu họ muốn chạy tội. Còn nếu không có tiền chuộc, họ sẽ bị xử tử (…) Phẫn nộ trước các hành ðộng khinh thị ý ngài, Bắc Vương liền cho bắt họ lại và ra lệnh tịch thu tài sản của họ. Ngược lại họ cứng ðầu mãi, thì họ sẽ bị giết (…) Quân Tây Sơn ra lệnh cho dân làng ông phải ðem nộp ông ta ngay nếu không cả làng sẽ bị cướp phá hoàn toàn. Dân làng buộc lòng phải tuân lệnh và vị quan khốn nạn này lại rơi vào tay của quân Tây Sơn “ bạo tàn”, chúng liền xử tử ông và treo ðầu ông bên lề ðường.”
Ký tên. Thomas Thiện, linh mục người Bắc Kỳ.
Những người ra trình diện ðều bị bắt ngay lập tức. Họ phải trả một số tiền chuộc ít hay nhiều tùy theo chức vụ và tư cách của họ nếu họ muốn chạy tội. Còn nếu không có tiền chuộc, họ sẽ bị xử tử (…) Phẫn nộ trước các hành ðộng khinh thị ý ngài, Bắc Vương liền cho bắt họ lại và ra lệnh tịch thu tài sản của họ. Ngược lại họ cứng ðầu mãi, thì họ sẽ bị giết (…) Quân Tây Sơn ra lệnh cho dân làng ông phải ðem nộp ông ta ngay nếu không cả làng sẽ bị cướp phá hoàn toàn. Dân làng buộc lòng phải tuân lệnh và vị quan khốn nạn này lại rơi vào tay của quân Tây Sơn “ bạo tàn”, chúng liền xử tử ông và treo ðầu ông bên lề ðường.”
Ký tên. Thomas Thiện, linh mục người Bắc Kỳ.
Trích Tài
liệu mới lạ về những cuộc Bắc tiến của Nguyễn Huệ, Đăng Phương Nghi,Tập
san sử địa, số 9-10, Sàigòn, 1968, từ trang 196-198.
Có hai tài
liệu do Ngô Bắc dịch mới đây chứng minh rằng Tây Sơn đã dùng hải tặc
Trung Hoa trong việc Bắc tiến. Đám hải tặc Trung Hoa đã gây nhiều kiếp
nạn trong vùng mà chúng đi qua hoặc trú đóng đúng như nội dung bản phúc
trình của Thomas Thiện vừa được trích dẫn ở trên.
Tài liệu do
Dian H. Murray viết với tựa đề: Các ảnh hưởng của phong trào khởi nghĩa
Tây Sơn trên sự phát triển của hải tặc Trung Hoa. Để viết tài liệu này,
Murray cũng đã dẫn chứng hàng chục tài liệu liên quan của các sử gia Tầu
như Shun-tehsien-chih, Kuang-tung t’ung-chih, Chu Huai,8 chuan, 1827,
v.v…
Điều đó cho thấy binh đội Tây Sơn đi đến đâu dân chúng lầm than khổ sở vì bị cướp bóc, bắt lính và tàn sát dân chúng đến đó.
Nào ai đã viết lại về các sự việc này?
Riêng đối
với dòng họ Nguyễn Ánh thì kể như không một người nào sống sót dưới bàn
tay của Tây Sơn, trừ lại còn mình Nguyễn Ánh. Theo Trần Gia Phụng ghi
lại thì:
– Thứ nhất chú, bác ruột Nguyễn Ánh bị giết là Định Vương Nguyễn Phúc Thuần, Tân chính vương Nguyễn Phúc Dương.
– Thứ nhì anh em ruột của Nguyễn Ánh cũng bị Tây Sơn giết là Nguyễn Phúc Đông (anh ruột) và Nguyễn Phúc Mân, Nguyễn Phúc Thiên (em ruột).
– Thứ ba quan trọng hơn cả, Tây Sơn đã cho quật mộ Nguyễn Phúc Côn (thân phụ cuả Gia Long) đem hài cốt đổ xuống sông năm 1790.
– Thứ nhì anh em ruột của Nguyễn Ánh cũng bị Tây Sơn giết là Nguyễn Phúc Đông (anh ruột) và Nguyễn Phúc Mân, Nguyễn Phúc Thiên (em ruột).
– Thứ ba quan trọng hơn cả, Tây Sơn đã cho quật mộ Nguyễn Phúc Côn (thân phụ cuả Gia Long) đem hài cốt đổ xuống sông năm 1790.
Về việc này, xin đọc kỹ chính sử nhà Nguyễn đã viết lại như sau:
“Tháng 9, ngày Ất Hợi, sửa lại sơn lăng.
Trước kia giặc Tây Sơn Nguyễn văn Huệ tham bạo vô lễ, nghe nói chỗ đất phía sau lăng Kim Ngọc (tức lăng Trường Mậu rất tốt, định đem hài cốt vợ táng ở đó. Hôm đào huyệt, bỗng có hai con cọp ở bụi rậm nhảy ra, gầm thét vồ cắn, quân giặc sợ chạy. Huệ ghét không muốn chôn nữa. Sau Huệ đánh trận hay thua, người ta đều nói các lăng liệt thánh khí tốt nghi ngút, nghiệp đế tất dấy. Huệ bực tức, sai đồ đảng đào các lăng, mở lấy hài cốt quẳng xuống vực…(…) Đến nay Huyên đem việc tâu lên, Vua thương xót vô cùng, thân đến xem chỗ ấy, thì vực đã bồi cát mấy chục trượng. Tức thì sai chọn ngày lành làm lễ cáo và an táng lại.(..) Ngày kỷ Hợi, vua thân đến tế cáo, nghẹn ngào sa lệ, bầy tôi đều khóc cả“ trích ĐNTL, trang 466.
Trước kia giặc Tây Sơn Nguyễn văn Huệ tham bạo vô lễ, nghe nói chỗ đất phía sau lăng Kim Ngọc (tức lăng Trường Mậu rất tốt, định đem hài cốt vợ táng ở đó. Hôm đào huyệt, bỗng có hai con cọp ở bụi rậm nhảy ra, gầm thét vồ cắn, quân giặc sợ chạy. Huệ ghét không muốn chôn nữa. Sau Huệ đánh trận hay thua, người ta đều nói các lăng liệt thánh khí tốt nghi ngút, nghiệp đế tất dấy. Huệ bực tức, sai đồ đảng đào các lăng, mở lấy hài cốt quẳng xuống vực…(…) Đến nay Huyên đem việc tâu lên, Vua thương xót vô cùng, thân đến xem chỗ ấy, thì vực đã bồi cát mấy chục trượng. Tức thì sai chọn ngày lành làm lễ cáo và an táng lại.(..) Ngày kỷ Hợi, vua thân đến tế cáo, nghẹn ngào sa lệ, bầy tôi đều khóc cả“ trích ĐNTL, trang 466.
Chẳng những
thế, Tây Sơn Nguyễn Huệ còn đào hết lăng tẩm 8 đời của chúa Nguyễn tại
Thừa Thiên, ném xuống sông. Nhưng điều mà Nguyễn Ánh không thể tha thứ
được là phần mộ của Nguyễn Phúc Côn, thân sinh của Nguyễn Ánh cũng bị
khai quật và hài cốt bị ném xuống sông.
Theo tài liệu ghi lại không lấy gì làm chắc chắn trong Nguyễn Phúc Tộc thế phả cho biết chi tiết như sau:
“Theo
truyền thuyết khi Tây Sơn khai quật hài cốt đức Hưng tổ ném xuống sông
thì một hôm Nguyễn Ngọc Huyên bỏ lưới bắt cá, sau ba lần đều thấy cái sọ
nằm trong lưới. Huyên cho là sọ của một vị nào anh linh nên kiếm nơi an
táng tử tế. Khi vua Gia Long lên ngôi đi tìm lại hài cốt của thân phụ
nghe người làng tường thuật, ngài cho đòi Ngọc Huyên bảo chỉ chỗ. Khi
đào được sọ lên, vua chích huyết ở tay mình cho giọt vào sọ, sọ liền hút
những giọt huyết này (lối thử này cho biết mối liên hệ cốt nhục giữa
hai người)”. Trích “Nguyễn Phúc Tộc Thế Phả”, trang 193, nxb Thuận
Hoa,, Huế 1995. Trích lại trong bài viết của cụ Võ Hương An “Bàn về Tây
Sơn Nguyễn Ánh. Chuyện đời vay trả.”
Dưới cái
nhìn thông tục, đời thường, cụ Võ Hương An cho rằng cuộc trả thù của
Nguyễn Ánh chỉ là một cuộc vay trả. Đời có vay thì có trả. Nói khác đi
sự trả thù có ý nghĩa chính đáng, chấp nhận được nếu đặt trong bối cảnh
một xã hội theo thứ “Văn Hóa nuôi thù” vốn tồn tại nơi người Việt Nam.
Trả thù đôi khi trở thành một thúc bách luân lý và bổn phận.
Kết luận
Nay về phía
Hà Nội, vào năm 2008 đã có một hội thảo “đánh giá lại Chúa Nguyễn và
vương triều Nguyễn” từ đó có một chuyển hướng trong cách nhìn và đánh
giá lại sử đời nhà Nguyễn theo một cái nhìn công bình và khách quan hơn.
Những đánh giá sử học dựa trên yêu cầu chính trị xem ra không còn thỏa
đáng nữa.
Và nay còn
một chút hy vọng, có một số người viết sử chuyên ngành, tham khảo nhiều
nguồn tài liệu từ nhiều nguồn – từ tiếng Trung Quốc, tiếng Pháp, tiếng
Anh.
Hy vọng họ
như những con tàu phá băng, phải phá vỡ từ bên trong những kiến thức đã
đông cứng. Không thể cứ mãi sống trong những huyễn tượng sử không thật,
tự dối mình và dối người.
Nguyễn Văn Lục
Khoảng năm 1625 linh mục Alexandre de Rhodes đã thâm nhập vào Việt Nam với nhiệm vụ ban đầu là truyền giáo, sự khởi đầu có lộ trình cho phương Tây xuất hiện ở đông nam châu Á, cụ thể là nước ta.Năm 1645, linh mục Alexandre de Rhodes rời Việt Nam về Roma để báo cáo với Tòa Thánh về những tiến triển nhanh chóng trong việc truyền đạo tại Việt Nam, và xin gửi một số giám mục đến truyền giáo tại Việt Nam.Trong chiến tranh Tây Sơn – Chúa Nguyễn , Giám mục Pigneau de Béhaine (thường gọi là Bá Đa Lộc) Đại diện Tông tòa Đàng Trong (1771-1799), đã đưa hoàng tử Nguyễn Phúc Cảnh (lúc bấy giờ mới lên 4 tuổi) sang Pháp và vận động người Pháp giúp đỡ tàu chiến, vũ khí để Nguyễn Ánh chống Tây Sơn và chúa Trịnh.Lợi dụng đang có chiến tranh giữa Tây Sơn với Xiêm, Nguyễn Ánh cầu viện vua Xiêm hỗ trợ quân đội và cùng với quân Xiêm phân tán lực lượng của quân Tây Sơn, nhưng bị quân Tây Sơn đập tan liên quân Xiêm – Nguyễn, khiến Nguyễn Ánh có thời kỳ phải lưu vong tại Xiêm.Ngoài ra, Nguyễn Ánh còn lợi dụng sự mâu thuẫn và thù hằn của Trung Quốc với nhà Tây Sơn, đã sai sứ giả sang cầu viện giúp đỡ đánh Tây Sơn nhưng không thành.Sau 3 năm lưu vong và tập hợp ở Xiêm, 1787 Nguyễn Ánh trở về Gia Định và củng cố thế lực, được người Pháp hậu thuẫn , thời gian sau thì bắc tiến để đánh Tây Sơn.khi đánh bại nhà Tây Sơn Năm 1802, Nguyễn Phúc Ánh lên ngôi vua, và cho phép tự do truyền bá đạo Công giáo.1820 vua Nguyễn Ánh chết, Thái tử (thứ hai) Nguyễn Phúc Đảm lên ngôi vua, lấy hiệu Minh Mạng. 1839 Minh Mạng đổi quốc hiệu thành Đại Nam (quốc hiệu Đại Nam tồn tại đến 1945).Do chính sách và đường lối khác với vua cha, không có cảm tình với phương Tây cũng như không ưa thích Công giáo, cấm Cơ đốc giáo. Các mối hiềm khích dần phát sinh với phương Tây .1858 Pháp đem quân đánh Đại Nam, 1884 chiếm toàn bộ Đại Nam, 1885 Pháp ký hiệp ước biên giới với nước Thanh (TQ). Nhà Nguyễn đã để Việt Nam rơi vào tay người Pháp .1945, ĐCS VN và Bác Hồ đã lãnh đạo nhân dân Việt Nam đấu tranh giành được độc lập, thống nhất non sông.Bảo Đại (Nguyễn Phúc Vĩnh Thụy) vị vua cuối cùng của triều đình nhà Nguyễn đọc Tuyên ngôn Thoái vị & trao ấn tín, quốc bảo của hoàng triều cho ông Trần Huy Liệu. Tháng 9 năm 1945, ông được mời ra Hà Nội nhận chức "Cố vấn tối cao Chính phủ Lâm thời Việt Nam". Ngày 6 tháng 1 năm 1946, ông được bầu làm đại biểu Quốc hội khóa đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.Tuy nhiên, 2 tháng sau khi nhận chức , Bảo Đại đã phản phé, Pháp trở lại Việt Nam lần thứ 2, dựng lên Quốc gia Việt Nam trong liên hiệp Pháp do Bảo Đại đứng đầu.Tôi xin sơ lược điểm thêm vài sử liệu theo thời gian về nhà Nguyễn, để chúng ta thấy rằng nhận xét của bác Hồ là chính xác.Nguyễn Ánh “cõng rắn cắn gà nhà” , “rước voi dày mả tổ” là không sai:- Nguyễn Ánh cho tự do truyền ngoại Giáo, làm cho ngoại bang có cơ hội thâm nhập, tuyên chuyền, lôi kéo, mua chuộc tín đồ nhằm gây dựng lực lượng, khi có mâu thuẫn hoặc áp lực nào đó giữa nhà nước sở tại với lực lượng này thì lấy cớ tạo xung đột, nhảy vào đánh chiếm, xâm lược.- Hậu duệ của Nguyễn Ánh là Bảo Đại lại một lần nữa sai lầm, làm cho giặc ngoại bang có cơ hội tái chiếm và chia cắt nước nhà thêm 30 năm nữa.Triều Nguyễn chỉ tạm gọi là "hưng vượng" dưới thời Minh Mạng.Công lao của nhà Nguyễn về lịch sử văn hóa, và là một bài học về chính trị là không thể phủ nhận.Vinh danh và muốn dựng tượng Nguyễn Ánh là việc làm chưa đúng mực, có thể hiểu là hành động cào bằng mọi giá trị.Ông PHL, DTQ, TQV muốn ngược dòng lịch sử để dựng Nguyễn Ánh dậy mà tôn vinh hay 'minh oan' cho NA là vì mục đích gì ? Không có lẽ các vị GS, TS ấy lại không biết rõ ?(Commt có sử dụng tư liệu sưu tầm trên internet)
Trả lờiXóaCảm ơn Khoằm & Quách Tịnh. Quan điểm của tôi: DBHB không chỉ là nguy cơ đến từ các thế lực thù địch mà còn là sự tự diễn biến trong chính chúng ta. Nhất là những phần tử cơ hội, đầu cơ chính trị, 'theo Đảng kiếm ăn'.. Chưa bao giờ trình độ nhận thức ch.trị, hiểu biết xã hội, giác ngộ lý luận & lập trường giai cấp của Đảng viên thảm hại như giai đoạn này. Tôi khảo sát (thật khéo & kín) thì có kết quả: 85% huyện ủy viên cho rằng CỬ TRI MỸ BẦU RA TỔNG THỐNG (10% ú ớ chả biết trả lời thế nào), 78% tin rằng, sớm muộn gì VN cũng PHẢI ĐI THEO CNTB (họ bảo: 'Do lớp thủ cựu còn nắm quyền 1 vài nhiệm kỳ nữa. Sau 2020, ch.chắn PHẢI KHÁC HẲN'), 43% không nắm được những nguyên lý căn bản của CN Mac, 55% đồng ý với quan điểm: Ch.tranh VN là cuộc chiến Ý THỨC HỆ do các siêu cường thực hiện bằng xương máu người Việt... Còn rất nhiều, rất rất nhiều những điều thảm hại khác (khảo sát này tôi tiến hành ở Bình Dương, Đồng Nai, Tp HCN). Rất đáng báo động đỏ. Chả trách đám 'nhơn xỉ' thừa nước đục (Đảng trí suy vi) thả câu!
Trả lờiXóaOriginally posted by nhanzan:(Commt có sử dụng tư liệu sưu tầm trên internet)P/s: Các bác xem xét & bổ xung thêm ạHoan nghinh Quách Tịnh, cố gắng nhé!
Trả lờiXóaOriginally posted by DinhPhD:Hoan nghinh Quách Tịnh, cố gắng nhé!Helo Mr.Khoằm, tại cũng bận quá thành ra lười viết. Mình sâu chuỗi một số sự kiện liên quan đến hành vi "cõng rắn" và hậu quả của nó do NA và BĐ gây ra, để chứng minh những ý kiến của mấy ông 'hội sử' bấy lâu nay đang cố tình làm nhập nhằng "công - tội" của nhà Nguyễn, họ cố ý muốn gộp thời Chúa Nguyễn vào Nhà Nguyễn vói động cơ và mục đích xấu, gây nhiều bất lợi cho nước ta hiện nay.Ông DTQ từng có 1 câu nói:Originally posted by Dương Trung Quốc:"Lịch sử Việt Nam trong vòng 150 năm trở lại đây cần phải viết lại"
Trả lờiXóaHôm nay xin đăng tham luận của cố GS Trần Quốc Vượng viết cho hội thảo về vua Gia Long tổ chức tại Thành phố Hồ Chí Minh năm 1996, bản điện tử được Nguyễn Anh Huy gửi đăng trên http://khoahocnet.com, (có thể tìm thấy trên http://edu.go.vn nhưng không đầy đủ), đọc song tham luận này, có lẽ có người sẽ nghĩ đến việc các ông trong Hội khoa học lịch sử Việt Nam (đã dẫn trong các pót trên) đã căn cứ vào đâu để muốn viết lại lịch sử nhưng lại hầu như không dám đả động gì tới các công trình của GS Trần Văn Giàu về triều Nguyễn.Không dông dài nữa, mời cùng đọc tham luận!
Trả lờiXóaOriginally posted by nhanzan:Ông DTQ từng có 1 câu nói:Originally posted by Dương Trung Quốc:"Lịch sử Việt Nam trong vòng 150 năm trở lại đây cần phải viết lại"Còn vài câu khác ở đây nữa http://my.opera.com/Nhula1giacmo/blog/2011/10/28/cai-ly-thang-meo?cid=104151292&startidx=2700#comment104151292
Trả lờiXóaĐánh dấu bài này đã, mấy hôm nay đang check vụ các tin đồn, sẽ trở lại mổ bài của ông TQV. Lướt qua đã thấy bài đó có mấy kênh phi logics và có vấn đề về tư tưởng rồi, híc ! Thảo nào có mấy câu ông ta phát ngôn hồi đi Mỹ, bị AN ta test vinasoi mấy năm.Nghị Quốc mấy hôm nay im như ăn phải Mướp mới nướng !
Trả lờiXóaTT writes:Bài này của cố GS Vượng hay quá! Đánh giá về lịch sử phải kỹ lưỡng và sâu sắc như vậy!
Trả lờiXóaThằng Vượng là thằng nào mà viết 1 bài ngu xuẩn nhảm nhí thế?
Trả lờiXóaÔng Vượng về chầu rồi, còn lão Trung Quốc vẫn lải nhải kìa
Trả lờiXóaLạc bước đến đây, là một người mới mon men tập lam blogger , tôi thật sự kinh ngạc và khâm phục những thông tin phong phú vô cùng có trong cac bài đăng của bác.Không thể không khâm phục kiến thức phong phú của các bác đi trước .
Trả lờiXóaCô Khoằm từng được phong là king of link mà bạn
Trả lờiXóaLần đầu bước vào cộng đồng blog mới thấy rằng cao nhân ẩn sỹ không ít.Bác chủ bút blog này có lẽ là một nhà nghiên cứu lớn ẩn danh viết blog cũng nên.
Trả lờiXóaAnonymous writes:Thằng Vượng là thằng nào mà viết 1 bài ngu xuẩn nhảm nhí thế?Thằng Vượng là : GS Trần Quốc Vượng(Đại học Quốc gia Hà Nội)Đấy bác QGiao à .Giáo sư trường đại học quốc gia hà nội mà sao là ngu xuẩn ? Vậy học trò cũng ngu như vậy sao ?
Trả lờiXóathanh HN writes:Nhà báo Mike Benge dùng câu nói của Thomas Jefferson để mỉa mai giới lãnh đạo cộng sản Việt Nam như là những người ăn cắp ý tưởng của Mỹ để lừa gạt dân tộc Việt Nam nhưng ông có thể không biết rằng khát vọng độc lập tự do của dân tộc Việt Nam là một khát vọng có thật và bắt đầu từ nhiều ngàn năm thăng trầm của lịch sử. Câu nói của Thomas Jefferson rất hay, những câu trả lời của John McCain, Barrack Obama rất ý nghĩa, nhưng không phải là quá mới lạ. Tổ tiên Việt Nam đã mơ, đã sống và đã chết cho giấc mơ khai phóng của mình. Khát vọng tự do dân chủ chưa bao giờ bức thiết hơn lúc này, khi một phần lãnh thổ của tổ tiên đang nằm trong tay ngoại bang, khi Việt Nam mỗi ngày một lùi thêm so với đà tiến của nhân loại. Đây không phải lúc đứng trước ngã ba để chọn lựa đường nào là đúng nhất. Không giống như ngày xưa, thế hệ hôm nay chỉ có hai con đường để chọn, hoặc làm công cụ cho chế độ độc tài hoặc đi về phía dân tộc để cùng tranh đấu cho một ngày mai tươi đẹp. Nếu trước 1954, chính nghĩa của dân tộc Việt Nam là giải phóng đất nước ra khỏi chế độ thực dân bóc lột thì chính nghĩa của ngày nay là giải phóng đất nước khỏi chế độ cộng sản độc tài, chuyên chính, đưa dân tộc đi lên cùng nhịp với đà tiến tự do, dân chủ và văn minh. Vũ khí được trang bị hôm nay không phải là bom napalm, tăng T54, súng M16 hay AK47 mà là lòng yêu nước chân chính, là trí tuệ của thời đại. Người lính tự do trong trận chiến hôm nay là những người Việt Nam yêu nước, kiên nhẫn, biết hy sinh những quyền lợi và cả những đau nhức bản thân mình cho nhu cầu chung của đất nước, biết vượt qua được những cách ngăn tôn giáo, Bắc – Nam để sống vì tương lai của các thế hệ mai sau. Cuộc tranh đấu sẽ không diễn ra ở miền Nam hay miền Bắc, trên không hay ngoài biển, mà trải rộng khắp nơi, trong và cả ở ngoài nước. Chỗ dựa của người lính tự do không phải là đôla Mỹ hay súng đạn Nga mà là lịch sử, là Đống Đa, Vạn Kiếp trước đây và Hoàng Sa, Trường Sa hôm nay. Những tranh luận, biện minh, đối thoại, hay mặc cảm chiêu hồi, vì thế, đều không còn cần thiết nữa
Trả lờiXóa